Raport specjalny: Pomiędzy teorią a praktyką

Maciej Małek

Regulacje prawne i gwarancje klauzulowe zawarte w umowach to jedno, zaś umiejętność optymalnego wykorzystywania możliwości, jakie stwarza powszechny dostęp do nowoczesnych instrumentów i narzędzi z bogatego arsenału technologii IT to podstawa skutecznego zarządzania wierzytelnościami. Elementem strategii każdego podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą jest nie tylko informatyczne wsparcie produkcji, logistyki i finansów, lecz także wypracowanie własnej ścieżki skutecznej windykacji gwarantującej egzekwowanie należności przy optymalizowaniu wynikających stąd kosztów, ale nie działająca destrukcyjnie na relacje z dłużnikami, którymi – bywa – są długoletni kontrahenci.

Prawny fundament katalogu zobowiązań

Pojęcie zobowiązania ma swoje źródła w kodyfikacjach czasów rzymskich. W średniowieczu było ograniczone do praw miejskich, co wynikało ze stosunków własnościowych. Wraz z postępem rozwoju gospodarczego nabierało coraz to szerszych znaczeń, przy czym niezmiennie istotę owej instytucji stanowi stosunek prawny dwóch podmiotów, z których jeden to wierzyciel, a drugi dłużnik. Na zobowiązanie zdefiniowane w art. 353 § 1 k.c. składają się: podmioty owego stosunku; uprawniony – wierzyciel, zobowiązany – dłużnik, przedmiot stosunku prawnego, który może wynikać z niezapłaconych faktur, nakazów zapłaty, kar umownych, przedpłat, pożyczek, zaliczek, kaucji, kredytów, weksli, odsetek – w tym od uregulowanych należności – wreszcie z tytułu upomnień, kosztów sądowych, adwokackich i egzekucyjnych. Bywa, że te ostatnie przekraczają wielokrotnie kwotę zobowiązania głównego. Wreszcie treść owego stosunku, tj. uprawnienia wierzyciela oraz obowiązki dłużnika. Zabezpieczenia umowy przez zastaw, rękojmię lub wadium, uzyskały gwarancje w postaci odpowiednich zapisów w kodeksach handlowych, w przypadku ziem polskich już u zarania XIX wieku wzorowane na rozwiązaniach niemieckich i francuskich. Wyrazem dążeń do zapewnienia bezpieczeństwa w obrocie gospodarczym było wprowadzenie swobody zawierania umów, przy jednoczesnej jawności, co wiązało się z wdrożeniem do praktyki obowiązku prowadzenia sprawozdawczości. Współcześnie złożoność procesów gospodarczych sprawia, że określone w umowie transakcyjnej obowiązki stron składające się na zobowiązanie obejmują wiele czynności, jak np. zapewnienie przez wierzyciela – sprzedającego bezpiecznego transportu, czyli dotarcie towaru w stanie gwarantującym jego użytkowanie zgodnie z przeznaczeniem. Z kolei dłużnik – nabywca zobowiązany jest mieć dokumenty potwierdzające uprawnienia do odbioru przesyłki i potwierdzenia tej czynności w sposób wymagany przez bank dla dokonania zapłaty. Złożoność samego procesu sprawia, że relacja dłużnik – wierzyciel zmienia się i wzajemnie przenika. Sprzedawca, wierzyciel, jest jednocześnie dłużnikiem kupującego, gdyż ciąży na nim obowiązek przeniesienia prawa własności przedmiotu transakcji i wydania go nabywcy. Niewykonanie tego zobowiązania rodzi skutki faktyczne i prawne. Ich rozgraniczenie wynika z samego prawa, gdyż czym innym jest dług, jako wyraz powinności spłaty zależnej od woli dłużnika, czym innym zaś odpowiedzialność za nieuregulowanie zobowiązania. Może ona mieć dwojaki charakter. Dłużnik odpowiada za swoje zobowiązania bądź całym majątkiem (odpowiedzialność osobista) lub oznaczonym przedmiotem tego majątku, zastawem czy hipoteką (odpowiedzialność rzeczowa). Do momentu skierowania przez wierzyciela egzekucji przeciw wskazanym składnikom majątkowym dłużnik może nimi swobodnie dysponować. W przypadkach braku odpowiedzialności, kiedy wskutek upływu przedawnienia wierzyciel nie może odzyskać należności, dług pozostaje długiem. Osobna kwestia to etyczny aspekt zagadnienia lub swoista gradacja wagi zobowiązań. Płatnicy regulują zobowiązania podatkowe, bądź wobec banków, a jednocześnie zalegają z płatnościami np. z tytułu świadczeń alimentacyjnych.

Dlaczego nieterminowo regulujemy zobowiązania?

Podstawowe pytanie dotyczy rozmiarów i źródeł zadłużenia gospodarki, co liniowo przekłada się na stan portfeli konsumenckich, zwłaszcza w okresach spowolnienia gospodarczego. Osobną kwestią jest struktura przeterminowanych należności, gdzie trzy czołowe pozycje stanowią zobowiązania wobec banków, zaległe podatki (w tym lokalne) i zobowiązania wzajemne uczestników obrotu gospodarczego. Najbardziej niepokoi stosunek dłużników do owych zobowiązań. Coroczne badania potwierdzają, że chociaż liczba bankrutujących firm od 2002 r. systematycznie spada, nadal utrzymuje się zależność między upadłościami a liczbą zadłużonych firm. W układzie terytorialnym nasilenie zjawiska odnotowano w województwach: mazowieckim, dolnośląskim i śląskim, podczas kiedy najmniej bankructw nastąpiło na Podlasiu, Opolszczyźnie i w Świętokrzyskiem. To mało optymistyczne, bo na gospodarczej mapie kraju owe solidne regiony stanowią peryferie, gdy idzie o potencjał i wartość wytwarzanych towarów i usług. Wyjątek stanowi Wielkopolska, gdzie mimo dużego wskaźnika zadłużonych podmiotów, odnotowuje się relatywnie mniej upadłości. Oszczędność i gospodarność mieszkańców tego regionu w połączeniu z historycznie potwierdzoną rzetelnością dowodzą, że czynnik moralno-etyczny w biznesie odgrywa znaczącą rolę. W układzie branżowym najbardziej zagrożoną sektorowo dziedziną jest produkcja, stanowiąca średniorocznie 37 proc. ogólnej liczby bankructw. Jeśli chodzi o strukturę własnościową, największa liczba upadłości (71 proc.) dotyczyła spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Przeprowadzenie upadłości spółki kapitałowej jest bowiem stosunkowo proste, zaś odpowiedzialność właścicielska ogranicza się do wartości wniesionego wkładu. Kolejne miejsce w rankingu zajmują (15 proc.) osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, stąd podmioty zorganizowane w innych formach prawnych mieszczą się w przedziale od jednego (spółdzielnie) do 5 proc. (spółki jawne). Poziom zadłużenia konsumenckiego również nie napawa optymizmem, bo 71 proc. dorosłych obywateli ma zadłużenie z tytułu rat kredytowych, należności za prąd, gaz, usługi telekomunikacyjne ...