Cała kasa w ręce rad (gminy)

Przypisanie całkiem pokaźnych środków do jednostki samorządu terytorialnego, na terenie której zamieszkuje podatnik oznacza de facto, iż mechanizmy wolnego rynku trafią na niwę samorządową. Dziś oznaki zadowolenia – lub wręcz przeciwnie: rozczarowania – stylem sprawowania władzy przez burmistrza, wójta, prezydenta czy starostę w sposób skuteczny okazać możemy nie częściej niż raz na cztery lata. I ta metoda okazuje się niezbyt efektywna, biorąc pod uwagę modny nad Wisłą obyczaj wyrażania dezaprobaty z poczynań władz wszelakich szczebli poprzez absencję wyborczą…

W sumie – niekiedy trudno się dziwić tym, którzy zamiast wyborczej urny wybierają telewizor, piwko i kołderkę. Polski system redystrybucji środków budżetowych – również na potrzeby społeczności lokalnych – jest na tyle skomplikowany, że zrozumieć go mogą nieliczni. Konia z rzędem temu, kto w ulicznej ankiecie odpowie prawidłowo na pytanie: w jaki sposób pieniądze, wpłacane przez Pana/Panią w postaci różnych podatków i opłat szczebla krajowego i samorządowego, wpływają – w formie oleju napędowego – do baku autobusów, jeżdżących w Pana/Pani mieście? Płacąc podatki w takim modelu, działa się niczym pomocnik kolejarza z prastarego dowcipu; młodzian ów codziennie chodził z sędziwym majstrem wzdłuż bocznic węzłowej stacji, by specjalnym młotkiem opukiwać koła wagonów. Kilkakrotnie młodzieniec próbował dowiedzieć się od starszego kolegi, jak sens ma ta cała robota – i tyleż razy został niemiłosiernie ofuknięty. Wreszcie pewnego dnia, podczas spotkania przy piwku, młodzieniec nie wytrzymał – i po raz kolejny zadał feralne pytanie. Odpowiedź starszego kolegi po fachu była dość zaskakująca:

– Widzisz, młody – kiedyś, jak przyszedłem do pracy na tej stacji, też chodziłem z pewnym starym majstrem opukiwać koła. Też wielokrotnie próbowałem dowiedzieć się, po co to robimy – i też za każdym razem odpowiedzią było burknięcie…

Kiedy całość kwoty zadeklarowanej w naszych PIT-ach przejmą włodarze miejscowości i regionu, w których zamieszkujemy – sytuacja zmienia się diametralnie. Przede wszystkim, nowy sens zyskuje- dziś nie bez kozery zapomniane – pojęcie „usług publicznych”. Bo przecież prawie wszystkie obowiązki wykonywane przez samorządy mają tak naprawdę charakter usługi właśnie – jest usługodawca w postaci jednostek należących do samorządu lub pracujących na jego rzecz firm, jest odbiorca usługi, jest zapłata – i nade wszystko czynność będąca przedmiotem świadczonej usługi. A skoro usługa, to świadczący ja podmiot ponosi odpowiedzialność – nie, nie tę moralną tylko zwyczajną, cywilną – za niewywiązywanie się z określonych usług czy zwyczajne partactwo. Nawet jeśli takie rozwiązanie nie przemieni zjadaczy chleba z lokalnej administracji w aniołów –  z pewnością pozwoli na ograniczenie takiej radosnej twórczości jak stawianie kolejnych, tyleż wątpliwych pod względem estetycznym co pogłębiających podziały społeczne pomników albo „działania pozorowane” w zakresie chociażby ciągłych zmian rozkładów jazdy i tras autobusów czy tramwajów. Wbrew spiskowym wizjom roztaczanych tak przez tabloidy, jak również populistów wszelkiej maści, to właśnie tego typu niegospodarność stanowi większą pożywkę dla frustracji społecznych aniżeli przypadki afer i celowych nadużyć – tyleż okazjonalne, co skwapliwie skrywane przez głównych zainteresowanych. A w modelu bezpośredniego finansowania mieszkaniec ma sposobność wyrazić votum nieufności w znacznie bardziej dotkliwy dla lokalnych władz sposób –  po prostu przeprowadzając się do tej gminy, dzielnicy czy powiatu (niewłaściwe skreślić), w której gospodarowanie środkami budżetowymi prowadzone jest na racjonalnych zasadach.

Ale nie tylko samorządowców nowy model finansowania usług publicznych może postawić do pionu. Najgorszą rzeczą, jaka pozostawił nam w spadku PRL, nie jest ani zapaść gospodarcza tamtych lat, ani upadek przemysłu, ani nawet nieuregulowane sprawy restytucji majątku zagrabionego po wojnie prywatnym posiadaczom. Te wszystkie zagadnienia – w większym lub mniejszym stopniu – udało nam się przez ostatnie ćwierćwiecze opanować. Kwestią dalej czekającą na gruntowną zmianę jest powszechne wśród milionów Kowalskich czy Nowaków stwierdzenie: „wspólne – to znaczy niczyje”. Świętej pamięci ksiądz profesor Józef Tischner mówił swego czasu o „homo sovieticus”; trudno znaleźć lepsze ucieleśnienie tej koncepcji człowieka aniżeli właśnie lekceważące podejście do mienia społecznego, traktowanego jak obszar, o który wszelka dbałość i troska jest nader niewskazana.

Efektem takiego myślenia są setki aut parkujących na czymś, co jeszcze jakiś czas temu było dobrze zapowiadającym się trawnikiem – i ulice zaminowane przez setki tysięcy czworonożnych pupili, których właściciele wychodzą z założenia, że na niczyim terenie piesek może robić co mu się żywnie podoba. Te efekty to również wypalone papierosami przyciski w windach na warszawskich, krakowskich czy gdańskich blokowiskach; do ograniczenia tego procederu w znacznie większym stopniu przyczyniła się wymiana w wielu dźwigach tablic sterujących na nowe, z metalowymi przyciskami aniżeli faktyczna zmiana świadomości młodocianych blokersów. To wreszcie – pochodzący wprawdzie zza wschodniej granicy, ale i nad Wisłą święcący swego czasu triumfy – żelazny podział na „worostwo” – złodziejstwo i ze wszech miar usprawiedliwione „wynositielstwo” – czyli kradzież z zakładu pracy dokonywana przez pracownika. Niestety, spadek popularności tego ostatniego wiąże się w znacznej mierze z coraz większa dominacją sektora prywatnego; w budżetówce „zaanektowanie” ryzy papieru czy wykorzystywanie służbowego sprzętu do celów prywatnych nadal nie należy do rzadkości. Świadomość, że owa „własność wspólna” nie wzięła się znikąd, ale powstała w oparciu również o kwotę z żalem wykazaną w ostatnim zeznaniu podatkowym  mogłaby skłonić niejednego rodzica, by – może niezgodnie z prawem, ale na pewno z dobrą intencją – pogrozić pasem nastoletniemu „artyście”, który świeżo odremontowaną fasadę sąsiedniego budynku przyozdobił wątpliwej próby gryzmołami…

W ostatecznej perspektywie – przekazanie naszych podatków na potrzeby najbliższej okolicy to sposób, by nad Wisłą i Odrą na dobre zagościła nowoczesna, dojrzała forma patriotyzmu. To, co – przy wydatnym udziale narodowych wieszczów i innych mistrzów pióra – miały wtłaczane do głów kolejne pokolenia od przeszło stu lat, z prawdziwą miłością Ojczyzny nie ma wiele wspólnego. W takim modelu pojęcie „Ojczyzna” jest tak dalece oderwane obiektywnego od dobra społeczności lokalnych, że w imię „patriotyzmu” można doprowadzić do hekatomby tychże społeczności na niewyobrażalna skalę – czego najlepszy dowód wyznawcy owej wizji patriotyzmu dali choćby w kolejnych przegranych powstaniach. Paradoksalnie, ten model jest zarazem najłatwiejszy i najmniej wymagający; wystarczy od czasu do czasu pomachać szabelką, a w wolnych od zagrożeń chwilach (a takich od pewnego czasu w dziejach naszego narodu nie brakuje) można skupić się na ciekawszych zajęciach – mając całą Ojczyznę razem ze współplemieńcami, mówiąc kolokwialnie, głęboko w nosie.  Zmienić ten fatalny schemat może tylko normalna, pozbawiona buńczucznych pokrzykiwań i pompatycznych wizji relacja pomiędzy Kowalskim a jego najbliższą społecznością – a dopiero poprzez ową społeczność ze zbiorowościami nieporównanie większymi, jak Polska czy wreszcie cała Wspólnota Europejska. Nowy sposób finansowania samorządów to najlepszy sposób, aby tej wielkiej zmianie cywilizacyjnej utorować drogę.