Polska wieś 2012 – główne tendencje, zjawiska i problemy

Poszczególne zagadnienia, które zawiera synteza raportu autorstwa Jerzego Wiklina, opublikowana na stronie: http://www.fdpa.org.pl/images/synteza2012.pdf, przedstawiają się następująco:

„- Polska wieś staje się coraz mniej rolnicza. Widać to w różnych wymiarach życia wsi. Około 60% ludności wiejskiej nie ma już żadnego związku z produkcją rolniczą i użytkowaniem ziemi rolniczej. Tylko jedna trzecia mieszkańców wsi żyje głównie lub wyłącznie z rolnictwa i ta zbiorowość szybko maleje. Niemniej jednak, w rolnictwie nadal mamy relatywnie wysokie zatrudnienie (12,8% ogółu zatrudnionych w gospodarce), co w połączeniu z innymi cechami polskiego rolnictwa sprawia, że produktywność pracy w tym dziale gospodarki wynosi zaledwie 30% średniej produktywności w rolnictwie UE-27. Od 2000 r. liczba mieszkańców wsi nieustannie wzrasta.

– Udział rolnictwa w PKB zmniejsza się i wynosi obecnie około 3%. Maleje też jego udział w zasobach produkcyjnych kraju. Nie oznacza to, że rolnictwo jest nieważne, czy mało ważne. Jest to nadal jeden kluczowych działów gospodarki, związany z dostarczaniem dobra podstawowego, jakim jest żywność, a także z dostarczaniem wielu dóbr i usług bardzo ważnych dla społeczeństwa, w tym dóbr publicznych. (…)

– Dość szybko zmienia się struktura polskiego rolnictwa. Maleje liczba gospodarstw rolnych, zwłaszcza tych najmniejszych (do 2 ha), ale kurczy się także zbiorowość gospodarstw, które do niedawna uchodziły za średnie, a nawet duże, a więc gospodarstw o obszarze do 30 ha. Żywotne ekonomicznie mogą być tylko gospodarstwa znacznie większe od średnich w kraju (średnia ta zbliża się do 10 ha). Te mniejsze muszą łączyć działalność w rolnictwie z poszukiwaniem dochodów poza rolnictwem. Znacznie zmniejszyła się liczba gospodarstw prowadzących chów bydła, krów i trzody chlewnej. W tych działach produkcji rolnej następuje szybka koncentracja. Widać to wyraźnie na przykładzie produkcji mleka.

– Po akcesji do UE silnie wzrosły dochody w rolnictwie. W latach 2004-2010 były one średniorocznie ponad dwukrotnie wyższe niż przed akcesją. Dotacje tworzą już ponad 50% dochodów rolników.

– Pod względem przemian demograficznych, wieś upodabnia się do miast. Dotyczy to m.in. wskaźników dzietności, współczynników urodzeń, wieku, w którym kobiety decydują się rodzić dzieci, umieralności niemowląt itp. Wydłuża się przeciętny czas trwania życia mieszkańców wsi. Wynosił on w 2010 roku: 71,4 lat dla mężczyzn, a 80,7 dla kobiet.

– Kobiety na wsi żyją dłużej niż w mieście; w przypadku mężczyzn sytuacja jest odwrotna. Przez wiele lat czynnikiem zmniejszającym liczbę mieszkańców wsi była migracja stała i czasowa. Natężenie migracji zmniejszyło się od 2008 roku. Nadal jednak liczba Polaków przebywających czasowo za granicą wynosi prawie 2 mln osób, z których ok. jedną trzecią stanowią mieszkańcy wsi.

– Ludność wiejska w Polsce, na tle pozostałych krajów europejskich, jest stosunkowo młoda. Wskaźnik starości ludności (odsetek ludzi w wieku 65 lat więcej) należał w 2010 r. do najniższych w Unii Europejskiej. Następuje dość szybka poprawa poziomu wykształcenia ludności wiejskiej, ale nadal odsetek tej ludności posiadającej wykształcenie wyższe jest trzykrotnie niższy niż w miastach.

– Po kilkuletnim okresie spadku wskaźników bezrobocia, od 2009 roku następuje pogarszanie się sytuacji w tym względzie. W 2011 roku, stopa bezrobocia na wsi (wg. danych BAEL) wynosiła 9,3% i była wyraźnie wyższa wśród kobiet niż wśród mężczyzn. Stopa bezrobocia na wsi była w Polsce zbliżona średniej w UE.

– Wieś, mimo swych niedogodności i zapóźnień cywilizacyjnych jest coraz chętniej wybierana jako miejsce zamieszkania. Nawet 50% młodzieży wiejskiej i 13% miejskiej deklaruje chęć zamieszkania na wsi. Wzrost udziału nierolniczej ludności wiejskiej, w tym nowych mieszkańców z miejskim rodowodem, silnie oddziałuje na wiejską tożsamość i społeczną strukturę.

– Aby utrzymać się z rolnictwa, trzeba obecnie mieć stosunkowo duże gospodarstwo, ale nadal setki tysięcy mieszkańców polskiej wsi „trzyma się ziemi”, nawet jeśli są to małe kilkuhektarowe gospodarstwa. Traktują je jako element zabezpieczenia socjalnego, czynnik wzmacniający ich autonomię i swoisty „zasób sentymentalny”. Małe gospodarstwa, mimo niskiej produktywności pracy i dochodowości, pełnią wiele pożytecznych funkcji ekonomicznych, społecznych i środowiskowych. Są też nadal, podobnie jak to było w przeszłości, amortyzatorem perturbacji gospodarczych i szoków zewnętrznych.

– Mieszkańcy wsi, znacznie bardziej niż mieszkańcy miast, są narażeni na wpadnięcie w stan ubóstwa i wykluczenia. Jednakże, co może być dla wielu zaskakujące, wskaźnik tzw. dobrostanu społecznego (poczucia wsparcia społecznego) jest na wsi większy niż w mieście. (…)

– Rolnictwo odgrywa bardzo ważną rolę w utrzymaniu dobrego stanu środowiska naturalnego, dlatego też instrumenty polityki wspierającej rolnictwo muszą tę zależność uwzględniać. Tę zależność i kierunek ewolucji polityki nazwano „zazielenianiem się wspólnej polityki rolnej”.

– Korzystny potencjał demograficzny występuje w północnej i zachodniej części kraju, a najmniej korzystny na tzw. ścianie wschodniej i peryferiach województw centralnych, w tym woj. mazowieckiego. Proces depopulacji na pograniczu wschodnim jest zjawiskiem trwałym. Likwidacja PGR-ów nadal jest silnie odczuwana na rynkach pracy województw północnych. Najkorzystniejszy stopień zróżnicowania rynku pracy mają regiony: podlaski, warszawski, poznański i łódzki, chociaż czynniki wpływające na ten stan są różne. W południowo-wschodniej części kraju, gdzie występuje niski stopień rozwoju funkcji rolniczej, powszechne jest zjawisko dwuzawodowości i migracji wahadłowych.

– Instrumenty polityki regionalnej, nakierowane na poprawę spójności terytorialnej, okazują się mało efektywne i nie są w stanie istotnie zmienić struktur gospodarczych ukształtowanych historycznie. Cel, jakim jest rozwój obszarów wiejskich, odbywa się, w zależności od ich położenia i historycznie ukształtowanych struktur, według różnych scenariuszy. Nie ma jednej recepty na rozwój tych obszarów, nawet w tym samym regionie. (…)

– Pozytywne znaczenie dla przygotowań do członkostwa Polski w UE miało wdrożenie programu SAPARD i innych programów przedakcesyjnych. Od początku członkostwa w UE Polska otrzymała z Unii na wspieranie rolnictwa, rozwój obszarów wiejskich i politykę rybacką ponad 19 mld euro (do listopada 2011 r.). Znaczną część pomocy dla rolnictwa „przechwytują” firmy zaopatrujące rolników w towary i usługi. Tak dzieje się jednak we wszystkich krajach UE.

– W wykorzystywaniu środków unijnych nadmierny nacisk jest położony na absorpcję funduszy, a mniej uwagi poświęca się kwestiom ich odpowiedniej alokacji i efektywności użycia.
Dochód na jedną osobę na wsi stanowi około 80% średniej krajowej. Oznacza to znaczny awans dochodowy wsi, zwłaszcza w porównaniu z końcem lat 1990. W dochodach gospodarstw domowych na wsi tylko 12% stanowią dochody z indywidualnego gospodarstwa rolnego. Udział ten jest oczywiście znacznie wyższy w gospodarstwach domowych rolników (68%). Ponad 50% ludności wiejskiej korzysta już z internetu. Dzięki środkom unijnym następuje bardzo szybka poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej na wsi.

Wieś jest coraz silniej wciągana w ogólnoświatowy obieg informacji i poddawana oddziaływaniu wzorców globalnych. Zanika zjawisko, kiedyś często sygnalizowane i dyskutowane, konfliktu między miastem a wsią. Wieś przestaje być „gorszym światem” i pod wieloma względami staje się światem atrakcyjnym. Aż 50% młodzieży wiejskiej i 13% młodzieży miejskiej deklaruje chęć zamieszkania na wsi.

Podnosi się poziom wykształcenia ludności wiejskiej i poprawia się jej materialny standard życia. Ta poprawa idzie jednak w parze ze społeczno-ekonomiczną polaryzacją wsi. Młodzież wiejska ma coraz wyższe aspiracje edukacyjne i materialne, niewiele różniące się od aspiracji młodzieży miejskiej. Wśród tych aspiracji perspektywa bycia rolnikiem jest jednak bardzo mało atrakcyjna. Miejska i wiejska młodzież ma zbliżone autocharakterystyki, ale młodzież wiejska nieco silniej ceni wartości tradycyjne. Nie ma istotnych różnic w postawach młodych ludzi na wsi i w mieście wobec wyzwań jakie generuje rynek pracy, w tym wobec mobilności zawodowej i przestrzennej.

– Rolnicy i mieszkańcy wsi są silnie podzieleni, jeśli chodzi o poparcie dla partii politycznych. W poprzednich raportach pokazywaliśmy, jak często zmieniał się rozkład ich głosów w kolejnych wyborach parlamentarnych, prezydenckich i lokalnych. Wśród rolników najpopularniejszą partią pozostaje PSL (37% aprobaty i 30% dezaprobaty), a największą dezaprobatę mieszkańcy wsi przejawiają wobec Ruchu Palikota. W wyborach do Sejmu w 2011 roku mieszkańcy wsi najwięcej głosów, bo aż 36,4%, oddali na PiS, na PO oddano niespełna 27%, a na PSL 17%. Pod względem politycznym polska wieś jest dość mocno podzielona i ciągle szuka partii, której program mogłaby zdecydowanie zaaprobować.

– Obraz przemian zachodzących na wsi, jaki wyłania się z naszego raportu, jest raczej pozytywny i optymistyczny, zwłaszcza jeśli usytuujemy go w porównawczej perspektywie historycznej i międzynarodowej. W tej ostatniej, dystanse rozwojowe, zwłaszcza w odniesieniu do krajów Europy Zachodniej, są jeszcze duże, ale w sferze zmniejszania zapóźnień cywilizacyjnych notujemy wiele sukcesów. Jest wiele powodów do satysfakcji, ale nasz raport pokazuje syntetyczny wizerunek tendencji, stanów i problemów występujących na polskiej wsi głównie po to, aby się z nimi zmierzyć i znaleźć odpowiednie rozwiązania. Służy przede wszystkim diagnozie, a dobra diagnoza jest, jak wiadomo, podstawą skutecznego i efektywnego działania.”

Źródło: www.fdpa.org.pl