Unia: Priorytety w kontekście energetycznego dialogu UE-Rosja

Cezary Tomasz Szyjko

Ograniczenia objęły również Polskę, gdzie dostawy z Rosji spadły o 70 proc.1 Aby w przyszłości uniknąć podobnych sytuacji kryzysowych, państwa członkowskie UE planują wspólne działania w celu stworzenia bezpiecznych i pewnych tras dostaw surowców energetycznych. 2 Czy Polska prezydencja w UE mogłaby przyczynić się do poprawy bezpieczeństwa energetycznego Europy i nadać nowy wymiar unijno-rosyjskiemu dialogowi energetycznemu?

Wprowadzenie

Wkrótce po upadku Związku Radzieckiego przedsiębiorstwa europejskie dokonały znacznych inwestycji w rosyjskim sektorze energetycznym.3 Obecnie to rosyjskie przedsiębiorstwa energetyczne inwestują coraz więcej na terenie UE. Relacje z Federacją Rosyjską są kluczowym elementem polityki zewnętrznej UE w aspekcie polityki energetycznej i surowców energetycznych.4 Dwustronne stosunki charakteryzują się współzależnością dotyczącą podaży, popytu, inwestycji i wiedzy specjalistycznej. Zużycie ropy naftowej i gazu w Europie gwałtownie wzrosło na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat. Od początku lat sześćdziesiątych głównym źródłem energii w gospodarkach europejskich była ropa naftowa.5

Rosja jest kluczowym partnerem gospodarczym UE. Zarówno w imporcie, jak i eksporcie plasuje się na trzecim miejscu. Największy udział w imporcie z Rosji stanowią surowce energetyczne – 57 proc. W 2010 r. surowce energetyczne stanowiły ok. 45 proc. rosyjskiego eksportu do UE.6 Rosja jest największym, obok Arabii Saudyjskiej, producentem i eksporterem ropy naftowej. W 2004 r. uzależnienie państw Wspólnoty Europejskiej osiągnęło najwyższą wartość – 67 proc. ogólnego zużycia energii, pod koniec dekady ustabilizowało się na poziomie 45 proc.7 Ponad 4/5 zużywanej w UE ropy pochodzi z krajów trzecich, w 2010 r. 2/3 ropy pochodziło z krajów OPEC. Jeśli chodzi o gaz ziemny, którego zużycie pokrywane jest w 1/3 z importu, jego głównym dostawcą od lat osiemdziesiątych jest Rosja. Posiada ponad 20 proc. znanych światowych rezerw gazu oraz 5 proc. wszystkich odkrytych złóż ropy. Sektor energetyczny i metalurgiczny stanowi ok. 20 proc. rosyjskiej gospodarki, jednak zatrudnia zaledwie 2 proc. całej siły roboczej.8

W 2009 r. Rosja produkowała 9,98 mln baryłek ropy dziennie, co stanowiło 12,6 proc. światowej produkcji.9 Eksport stanowił ponad 50 proc. wydobytego surowca (5,17 mln baryłek dziennie). Rezerwy rosyjskiej ropy naftowej na początek 2011 r. szacuje się na 79 mld baryłek – 6,4 proc. światowych zasobów.10 Natomiast w przypadku gazu ziemnego Rosja w 2010 r. wyeksportowała 173 mld m3, a zasoby błękitnego surowca określa się na 44,65 bln m3 – 25,2 proc. światowych rezerw (2009 r.).11 To w Rosji znajduje się drugie największe na świecie pole gazu ziemnego – Urengoy, szacowane na 10 200 mld m3. Rozpoczęty w 2000 r. dialog energetyczny pomiędzy Unią a Rosją umożliwia na szczeblu politycznym i eksperckim propagowanie współpracy i rozwiązywanie kluczowych problemów.12

Polski kontekst

Obecnie ponad 80 proc. surowców energetycznych niezbędnych dla funkcjonowania polskiej gospodarki pochodzi z jednego źródła, z Rosji i zależnych od niej dostawców z byłych republik ZSRR13. Członkostwo Polski w UE wymaga określonych działań dostosowawczych i realizacyjnych w obszarze polityki energetycznej. W praktyce jednak nadrzędność ustaleń i zaleceń instytucji UE w tak newralgicznych dziedzinach jak energetyka nie zawsze bywa przestrzegane, i to nie tylko w Polsce.14 Stąd też, pomimo podejmowanych kolejnych prób wprowadzenia wspólnej polityki energetycznej, zasadniczym problemem pozostaje wciąż osiągnięcie jej korelacji z interesami i polityką poszczególnych państw członkowskich. Przyjęte przez rząd dokumenty: „Polityka energetyczna Polski do 2030 r.” i założenia do „Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013” w swych podstawowych, strategicznych celach są zgodne z kierunkami tej polityki proponowanymi przez UE.15

Nadrzędną sprawą dla bezpieczeństwa energetycznego Polski, warunkującą w znacznej części realizację nakreślonej polityki energetycznej, jest zróżnicowanie (dywersyfikacja) dostaw ropy i gazu. Priorytetami obecnego rządu są: budowa elektrowni atomowych i gazoportu w Świnoujściu, rozbudowa magazynów gazu ziemnego i ropy, zwiększenie wydobycia gazu ze źródeł krajowych (w tym gazu niekonwencjonalnego z łupków) i budowa połączeń do zachodnich systemów przesyłowych. Gazport w Świnoujściu ma przyjmować od 2014 r. rocznie około 2,5 mld m3 gazu skroplonego (LNG), głównie z K Kataru i Algierii.16 Jeszcze większe nadzieje wiążemy z gazem łupkowym, który może poprawić nasz bilans energetyczny i uniezależnić Polskę od importu gazu. Polska jest obecnie jednym z najbardziej atrakcyjnych rynków poszukiwań złóż gazu ziemnego w łupkach w Europie.17 Według niedawno opublikowanego raportu amerykańskiej Agencji Informacji ds. Energii (EIA) zasoby gazu łupkowego w Polsce szacuje się na 5,3 bln m3, co daje Polsce pierwsze miejsce wśród objętych badaniami państw europejskich; przy obecnym rocznym zużyciu gazu zasoby te wystarczyłyby na ponad 300 lat.18

W świetle powyższego należy podkreślić, że ważnym elementem przyczyniającym się do zwiększenia solidarności energetycznej kontynentu jest wypracowanie spójnej zewnętrznej polityki energetycznej oraz skoordynowanie działań na poziomie UE-27. Zdaniem komisarza UE ds. energii Guenthera Oettingera – Polska dobrze koordynuje agendę energetyczną podczas swojej prezydencji. Polska jest szczególnie predestynowana do zajęcia się tematyką zewnętrznej polityki energetycznej Unii – powiedział.19 Postęp w dziedzinie europejskiego bezpieczeństwa energetycznego to jeden z priorytetów polskiej prezydencji w UE.20 Jak poinformował wicepremier Waldemar Pawlak, bez silnej i spójnej polityki w dziedzinie zewnętrznej polityki energetycznej, UE nie będzie w stanie utrzymać swojej pozycji na światowym rynku.21 Ustalenie kwestii zewnętrznej polityki energetycznej Wspólnoty jest konieczne m.in. ze względu na ostatnie wydarzenia w państwach basenu Morza Śródziemnego. W okresie polskiej prezydencji uregulowania będą wymagały relacje z takimi krajami, jak Libia, Algieria, Tunezja, Maroko. Na szczycie Rady Europejskiej w grudniu 2011 r. Polska przedstawi konkretne propozycje.22

Polskę bardzo interesują także dalsze prace nad rozporządzeniem o integralności i transparentności rynku energii. Na początku marca 2011 r. Polska przekazała w ramach konsultacji społecznych do KE swoje propozycje nowych rozwiązań w tym obszarze. Zamknięciem pierwszego etapu prac będzie debata na temat wymiaru zewnętrznej polityki energetycznej UE, którą Polska chce przeprowadzić podczas posiedzenia Rady UE ds. Transportu, Telekomunikacji i Energii (TTE) we wrześniu 2011 r. we Wrocławiu. W październiku w Wiedniu odbędą się obchody 5-lecia istnienia Europejskiej Wspólnoty Energetycznej (EWE). Uroczystość tę Polska mogłaby wykorzystać do merytorycznej pracy i przygotowań do rozmów z Rosją – tradycyjnie podstawowym dostawcą surowców paliwowych dla UE.

Okres polskiej prezydencji to także realizacja założeń kluczowego dokumentu UE w sprawie energii tzw. energy road map 2050.23 Zawiera ona długookresowe wytyczne co do przyszłego kształtu europejskiego mixu energetycznego, konsumpcji energii oraz zwiększania efektywności energetycznej. Na początku marca Komisja Europejska przyjęła plan obniżania unijnych emisji CO2 o 80 proc. w 2050 r.24 Potwierdziła cel redukcji emisji do 2020 r. o 20 proc., nie wykluczając, że może to być 25 proc., jeśli kraje poprawią wydajność energetyczną i zwiększą udział energii odnawialnej. Dokument określa tzw. kroki milowe na drodze ograniczenia emisji o 80 proc. w 2050 r.: redukcja emisji o 40 proc. już w 2030 r. i o 60 proc. w 2040 r.25 Na czerwcowym szczycie ministrów środowiska Polska jako jedyny kraj zablokowała konkluzje rady, nie zgadzając się na żadne kroki milowe na ścieżce redukcji emisji do 2050 r.26 W projekcie dokumentu podkreślono strategiczną rolę, jaką Rosja odgrywa pod względem geopolitycznym i bezpieczeństwa zarówno na poziomie globalnym, jak i regionalnym.

Integracja energetyczna Europy

Przez wiele lat polityka energetyczna nie była priorytetem integrujących się państw. Kiedy tworzono Wspólnotę Europejską, nie zastanawiano się nad wspólną polityką energetyczną. Ramy instytucjonalne stworzono tylko dla sektora węglowego (Europejska Wspólnota Węgla i S Stali) oraz dla sektora energii atomowej (Europejska Wspólnota Energii Atomowej). Dopiero w 1964 r. państwa członkowskie Wspólnoty Europejskiej podpisały protokół w sprawie podjęcia kroków w stronę wspólnej polityki energetycznej, a na jego podstawie Rada UE opracowała w 1969 r. wstępne podstawy tej polityki. W wyniku pogłębiającego się kryzysu energetycznego 17 grudnia 1973 r. Rada UE powołała do życia Komitet Energetyczny, którego zadaniem było przygotowanie dla Komisji Europejskiej projektów uchwał w zakresie polityki energetycznej oraz kontrolowanie wprowadzania w życie przez państwa członkowskie środków polityki energetycznej wypracowanych przez WE.27

Dopiero w listopadzie 1983 r. Rada Ministrów Gospodarki Energetycznej przyznała Wspólnocie pełnomocnictwo do prowadzenia samodzielnej polityki energetycznej. Następnie Komisja WE w raporcie „Rynek wewnętrzny energii” (maj 1988 r.) ujęła w formie programu wiele inicjatyw, w tym liberalizację europejskiego rynku energetycznego, zwłaszcza w sektorze węgla i elektryczności. Zrozumiano, że w celu wzmocnienia polityki energetycznej należy usprawnić współpracę między krajami członkowskimi UE oraz korelacje między polityką wewnętrzną i zewnętrzną. Przy rozwijaniu wspólnej polityki energetycznej zaczęto uwzględniać bezpieczeństwo, potrzeby i interesy energetyczne państw członkowskich.28

Idea nowej polityki energetycznej zrodziła się na skutek kryzysu gazowego z 2006 r. 1 stycznia 2006 r. Rosja wstrzymała dostawy gazu ziemnego na Ukrainę, co było wynikiem sporu między tymi krajami dotyczącego ceny gazu oraz opłat tranzytowych. Pomimo że został szybko zażegnany (4 stycznia 2006 r. wznowiono dostawy) to kraje Unii Europejskiej odnotowały zmniejszenie rosyjskich dostaw. Kryzys najbardziej dotknął Węgry, gdzie spadek ten wyniósł 40 proc., Austrię, Słowację i S Słowenię (spadek o 33 proc.). Dostawy do Francji zmalały o 25 proc., Włoch 24 proc., Rumunii 20 proc., Polski 14 proc.29 26 stycznia 2006 r. austriacka prezydencja UE przedstawiła notę dotyczącą kwestii energetycznych w celu przedyskutowania ich na wiosennym szczycie Rady Europejskiej 23 marca 2006 r. W konkluzji tej prezydencji zwrócono uwagę na wzrastające uzależnienia od importu surowców energetycznych, rosnące ich ceny oraz zagrożenia dla dostaw. Postanowiono, że Unia Europejska musi skoncentrować się na trzech elementach: bezpieczeństwie, konkurencyjności i ochronie środowiska. Postanowiono również pogłębić energetyczny dialog z Rosją. W lipcu 2006 r. rozpoczęto negocjacje nad nowym układem regulującym relacje UE – Rosja.30 Rozmowy zostały jednak zablokowane przez Polskę.

Kontrowersyjna karta

Unia Europejska w rozmowach z Rosją koncentruje się na: otwarciu rosyjskiego rynku energii, ochronie środowiska naturalnego, bezpieczeństwie nuklearnym oraz kwestiach związanych z ratyfikacją Traktatu Karty Energetycznej. Podstawą prawną stosunków UE z Rosją jest Układ o partnerstwie i współpracy z czerwca 1994 r., który wszedł w życie 1 grudnia 1997 r. Po upływie 10 lat, na które początkowo została zawarta, umowa jest automatycznie przedłużana co roku, o ile żadna ze stron jej nie wypowie. Dokument ten określa podstawowe wspólne cele stron i ramy instytucjonalne dla kontaktów dwustronnych, a także stwarza przestrzeń do wspólnych inicjatyw i dialogu w wielu dziedzinach. Leżąca u jej podstaw idea partnerstwa ma wzmocnić m.in. więzi handlowe i gospodarcze. Umowa ustanowiła ramy instytucjonalne dla regularnych konsultacji pomiędzy UE a Federacją Rosyjską. W czerwcu 1999 r. UE przyjęła po raz pierwszy wspólną strategię Unii wobec Rosji.

W energetycznych stosunkach gospodarczych między Moskwą i Brukselą istnieje wiele nierozstrzygniętych problemów. Niestety przełomem nie stał się czerwcowy szczyt UE – Rosja w Niżnym Nowogrodzie, który zdominowała kwestia wwozu unijnych warzyw do Rosji w związku z falą zarażeń bakteriami E. coli.31 Tylko sporadycznie wspomniano o perspektywach współpracy energetycznej i nowych umowach na dostawy gazu i ropy dla krajów członkowskich. 32 Więcej problematyce energii poświęcono na posiedzeniu Komitetu Współpracy Parlamentarnej, swojego rodzaju szczyty parlamentarne na szczeblu Rosja – UE. Zdaniem rosyjskiego senatora Wasilija Lichaczowa obecnie w stosunkach między Rosją i Unią Europejską nadszedł czas na podejmowanie decyzji o kluczowej wadze w imię przyszłego strategicznego rozwoju naszej współpracy.33 Dotyczy to dialogu między Rosją i Unią Europejską w zakresie bezpieczeństwa energetycznego. Jednym słowem, energia słów powinna uzyskać postać konkretnych kroków.

K ością niezgody w stosunkach wzajemnych między Rosją i Unią Europejską stała się Karta Energetyczna.34 Traktat Karty Energetycznej nie tylko wprowadza dodatkowe (wobec tych funkcjonujących w UE i krajach trzecich) reguły, ale też część jego zapisów i trudność w faktycznej egzekucji zobowiązań budzi zastrzeżenia Rosji, która w 2009 r. zrezygnowała z członkostwa w Karcie Energetycznej. Ponadto nie wszystkie państwa europejskie podpisały i ratyfikowały ten dokument. Te, które to zrobiły, na przykład Ukraina, ani myślą respektować ustalenia tego dokumentu35.

Z uwagi na nieratyfikowanie przez Rosję Traktatu Karty Energetycznej powołano Stałą Radę Partnerstwa UE – Rosja ds. Energii. Rosja sprzeciwia się klauzuli regionalnej, która traktuje obszar Unii Europejskiej jako jednolite terytorium. Powoduje to, że transport przez kraj Unii Europejskiej nie jest traktowany jako tranzyt. Kolejną kwestią sporną jest prawo pierwszej odmowy regulujące dostęp do sieci przesyłowych w przypadku braku wystarczającej zdolności transportowych dla wszystkich chętnych. Rosja stoi na stanowisku, że pierwszeństwo powinny uzyskać przedsiębiorstwa, które wcześniej miały dostęp, a nie ten, kto zapłaci więcej. Odrzuca także konieczność podniesienia wewnętrznych stawek przesyłowych i obniżenia opłat za tranzyt. Rosja obawia się nałożenia kar na Gazprom oraz konieczności udostępnienia rurociągów.36

Drugą kwestią sporną w relacjach z Rosją są sprawy inwestycji energetycznych w rosyjskim sektorze energetycznym. Kontrolowany przez państwo koncern energetyczny Gazprom odpowiada za 85 proc. rosyjskiej produkcji gazu ziemnego i 100 proc. eksportu. Udział inwestorów z państw Unii Europejskiej w sektorze naftowym i gazowym w Rosji jest znikomy. W przypadku projektów wydobywczych udział zachodnich firm nie przekracza kilkunastu procent. Wyjątkiem są udziały w złożach naftowo- gazowych Sachalin I oraz złożach naftowych Charlaga37.

Ponadto władze rosyjskie prowadzą działania mające na celu pozbawienie przyznanych już koncesji wydobywczych – anulowano wyniki przetargów – Sachalin III oraz odebranie licencji Exxon Mobile oraz Chevron. W myśl rosyjskich przepisów inwestor zagraniczny może posiadać mniejszościowy pakiet i prawo do zysków ze sprzedaży wydobytego surowca na terenie Rosji. Muszą oni jednak odsprzedawać Gazpromowi wydobyty surowiec. Praktyką stosowaną przez władze rosyjskie jest udzielanie dostępu do złóż zachodnim koncernom w zamian za ich aktywa (np. porozumienia BASF i Gazpromu czy ENI i Gazpromu). Przykładem praktycznego wymiaru współpracy Unii i Rosji jest wspólne Centrum Technologii Energetycznych, które często służy jako podstawowe miejsce praktycznej współpracy w sektorze energetycznym. 38 Ponadto prowadzone są dwa projekty: pierwszy z nich ma na celu ujednolicenie działań w dziedzinie energetyki, natomiast drugi dotyczy promowania efektywnego wykorzystania energii w trzech regionach pilotażowych, tj. w Astrachaniu, Archangielsku i Obwodzie Kaliningradzkim.39

South Stream a prawo UE

W 2011 r. wszedł w życie tzw. trzeci pakiet infrastrukturalny pod nazwą: Priorytety w odniesieniu do infrastruktury energetycznej na 2020 r. i w dalszej perspektywie – plan działania na rzecz zintegrowanej europejskiej sieci energetycznej (KOM(2010)677). Europejska infrastruktura energetyczna to centralny system napędzający gospodarkę UE. Celów polityki energetycznej UE i celów gospodarczych strategii Europa 2020 (KOM (2009)647) nie da się osiągnąć bez gruntownej zmiany metod w sposobie zapewnienia rozwoju infrastruktury europejskiej. Przebudowa europejskiego systemu energetycznego na rzecz niskoemisyjnych technologii przyszłości to nie tylko zadanie dla sektora energetycznego. Konieczne będą usprawnienia techniczne, większa efektywność, odporność na zmiany klimatu i nowa elastyczność. To nie jest zadanie, któremu może samodzielnie podołać jedno państwo członkowskie. Konieczna będzie europejska strategia oraz środki finansowe. W uzgodnionej przez Radę Europejską w 2007 r. polityce energetycznej dla Europy określono podstawowe cele unijnej polityki sektorowej polegające na konkurencyjności, stabilności oraz bezpieczeństwie dostaw.40

W komunikacie Energia 2020 (KOM( 2010)639), przyjętym 10 listopada 2010 r., wzywa się do zmiany sposobu, w jaki planujemy, budujemy i eksploatujemy naszą infrastrukturę energetyczną i sieci energetyczne. Infrastruktura energetyczna zajmuje czołowe miejsce w inicjatywie przewodniej pod nazwą Europa efektywnie korzystająca z zasobów. Odpowiednie, zintegrowane i niezawodne sieci energetyczne to nie tylko podstawowy warunek realizacji celów polityki energetycznej UE, ale również warunek realizacji strategii gospodarczej UE. Rozwój naszej infrastruktury energetycznej pozwoli UE nie tylko zapewnić prawidłowo funkcjonujący wewnętrzny rynek energii, ale zwiększy też bezpieczeństwo dostaw (Rozporządzenie o bezpieczeństwie dostaw 994/2010 – weszło w życie 2 grudnia 2010 r.), umożliwi integrację odnawialnych źródeł energii, zwiększy efektywność energetyczną oraz zapewni konsumentom korzyści wynikające ze stosowania nowych technologii i inteligentnego wykorzystania energii.41

UE płaci wysoką cenę za swoją przestarzałą infrastrukturę energetyczną, którą charakteryzują słabe połączenia międzysystemowe. W styczniu 2009 r. rozwiązaniom na rzecz wyeliminowania przerw w dostawie gazu w Europie Wschodniej przeszkodził brak opcji zwrotnego przepływu gazu oraz niewłaściwa infrastruktura połączeń międzysystemowych i magazynowania. Szybkiemu rozwojowi energii elektrycznej przez morskie elektrownie wiatrowe w regionach Morza Północnego i Bałtyku lub przeszkodziły niewystarczające połączenia morskie i lądowe sieci. Rozwój ogromnego potencjału energii odnawialnej w Europie Południowej i w Afryce Północnej będzie niemożliwy bez dodatkowych połączeń międzysystemowych w obrębie UE i z państwami sąsiednimi. Ryzyko i koszt przerw w dostawach oraz straty znacznie się zwiększą, jeżeli UE nie zainwestuje pilnie w inteligentne, efektywne i konkurencyjne sieci energetyczne i nie wykorzysta swojego potencjału poprawy efektywności energetycznej. Działania na rzecz nowej strategii energetycznej dla UE cieszą się pełnym poparciem szefów państw i rządów europejskich. W marcu 2009 r. Rada Europejska (dok. 7880/09) wezwała do dokonania szczegółowego przeglądu ram transeuropejskich sieci energetycznych (TEN-E) (KOM(2010)203).

Wicepremier Rosji Igor Sieczin podczas niedawnego spotkania z unijnym komisarzem ds. energii Guentherem Oettingerem w M Moskwie zabiegał o włączenie South Stream do programu Trans-European Energy Network (TEN).42 Wyłączyłoby to tę magistralę projektowaną przez Gazprom, którą gaz z Rosji i Azji Środkowej ma być przesyłany do Europy z ominięciem Ukrainy, spod rygorów trzeciego pakietu energetycznego Unii Europejskiej, a także pozwoliłoby uczestnikom projektu ubiegać się o sfinansowanie 30 proc. jego kosztów ze środków UE.43

S outh Stream ma prowadzić z Rosji po dnie Morza Czarnego (przez wyłączną strefę ekonomiczną Turcji) do Bułgarii, gdzie powinien się podzielić na dwie nitki: północną – do Austrii i S Słowenii przez Serbię i Węgry oraz południową – do Włoch przez Grecję. Jego przepustowość wyniesie 63 mld m3 surowca rocznie. Gazociąg będzie liczyć 2200 km (jeśli zostanie doprowadzony do austriackiego Baumgarten), w tym jego podwodny odcinek będzie miał 900 km. Gazprom chce oddać magistralę do użytku przed końcem 2015 r. Planowana jest również budowa odnogi do Chorwacji. Na razie nie wiadomo, czy zostanie poprowadzona z S Serbii czy ze Słowenii.44

Wyzwania dla Europy

W nadchodzących latach UE musi urzeczywistnić wewnętrzny rynek energii, natomiast do 2020 r. udział odnawialnych źródeł energii w finalnym zużyciu energii musi wynosić 20 proc., o 20 proc. muszą się zmniejszyć emisje gazów cieplarnianych, a korzyści wynikające z efektywności energetycznej muszą zapewnić 20 proc. oszczędności zużycia energii.45 W obliczu coraz większej międzynarodowej konkurencji dotyczącej światowych zasobów, UE musi zapewnić bezpieczeństwo dostaw po konkurencyjnych cenach 500 mln swoich obywateli. Względne znaczenie źródeł energii będzie się zmieniało. W przypadku paliw kopalnych, zwłaszcza gazu i ropy, UE będzie jeszcze bardziej zależna od importu. Przewiduje się również znaczny wzrost popytu na energię elektryczną.

Wobec rosnącego zapotrzebowania na importowane surowce UE buduje wspólną politykę energetyczną, by uniknąć w przyszłości kryzysów, takich jak wywołane w ubiegłych latach na skutek sporów Rosji z Ukrainą. Od 2015 r. żaden kraj nie może być izolowany od europejskiej sieci przesyłu gazu i elektryczności, a jego bezpieczeństwo narażone na szwank przez brak odpowiednich połączeń. Odpowiednia infrastruktura, czyli nowe trasy przesyłu i interkonektory między krajami, a także poszukiwanie alternatywnych surowców, źródeł i tras dostaw mają być podstawą bezpieczeństwa energetycznego UE i solidarności między jej członkami w razie kryzysu. KE oszacowała potrzeby zainwestowania w sieci przesyłowe w UE na 200 mld euro do 2020 r. Ciężar największych wydatków spadnie na firmy energetyczne, co wyraźnie zapisano w cytowanym dokumencie. Dodatkowe koszty będą one mogły pokryć podwyższonymi stawkami np. za przesył gazu46. Ten zapis bezskutecznie próbowała wykreślić Polska, w trosce o ceny energii dla końcowych konsumentów. Polsce, z gospodarką opartą na węglu, udało się wpisać wykorzystanie rodzimych zasobów paliw kopalnych, czyli np. węgla, a także gazu łupkowego. (W Polsce produkcja energii elektrycznej jest w ponad 90 proc. oparta na węglu, a kopalnie są rentowne, co stanowi wyjątek w UE.47)

Oprócz inwestycji Europa potrzebuje adekwatnych rozwiązań prawno-administracyjnych. Traktat z Lizbony (TFUE) jako pierwszy z aktów tej rangi wprowadził elementy przyczyniające się do wzrostu solidarności w kwestiach energii w postaci art. 122. Była to bez wątpienia reakcja na kryzys gazowy z 2006 r. We wspomnianym art. znalazła się „klauzula solidarności”, która została wprowadzona z polskiej inicjatywy (potem powtórzona w art. 194 TFUE), zgodnie z którą „Rada, na wniosek Komisji, może postanowić, w duchu solidarności między Państwami Członkowskimi, o środkach stosownych do sytuacji gospodarczej, w szczególności w przypadku wystąpienia poważnych trudności w zaopatrzeniu w niektóre produkty, zwłaszcza w obszarze energii” (art. 122 ust. 1 TFUE)48.

Novum jest pojawienie się w TFUE tytułu poświęconego energetyce (tytuł XXI), w obrębie którego ustanowiony został art. 94 wskazujący założenia polityki energetycznej UE. Polityka ta ma być prowadzona w ramach rynku wewnętrznego, „w duchu solidarności między Państwami Członkowskimi” oraz z uwzględnieniem „potrzeby zachowania i poprawy środowiska naturalnego”. Środki niezbędne do osiągnięcia tych celów mogą być przyjmowane przez Radę i Parlament w zwykłej procedurze prawodawczej (art. 94 ust. 2 akapit pierwszy TFUE). Jedynie o środkach o charakterze głównie fiskalnym decydować będzie jednomyślnie Rada po konsultacji z Parlamentem (art. 194 ust. 3 TFUE). Państwa członkowskie zachowały natomiast prawo „do określania warunków wykorzystania jego zasobów energetycznych, wyboru między różnymi źródłami energii i ogólnej struktury jego zaopatrzenia w energię” (art. 194 ust. 2 akapit drugi TFUE).

Polska prezydencja ma nadzieję, że zapisy te będzie mogła wykorzystać dla zwiększenia solidarności i jedności w aspekcie surowców energetycznych. Solidarność energetyczną państw członkowskich UE w obszarze gazu ziemnego i ropy naftowej ma zapewnić także międzynarodowa polityka energetyczna aktywnie wspierająca europejskie interesy. UE oraz kraje członkowskie muszą mówić w sprawach energetycznych jednym głosem.49 Energia powinna stać się kluczowym elementem zewnętrznej polityki zjednoczonej Europy. W zawieranych umowach międzynarodowych z Rosją należy uwzględnić możliwość wzajemnej liberalizacji warunków handlu i inwestowania w rynki poszukiwań i wydobycia surowców (upstream) oraz handlu detalicznego i dystrybucji (downstream) oraz kwestie dostępu do rurociągów w krajach położonych wzdłuż szlaków tranzytowych i transportowych.50

W celu zwiększenia solidarności energetycznej należy dokonać optymalizacji zapasów ropy naftowej i gazu oraz wypracować mechanizmy reagowania w sytuacjach kryzysowych. W tym aspekcie kluczowe jest osiągnięcie spójności z systemem rezerw Międzynarodowej Agencji Energii. Należy zwiększyć niezawodność i przejrzystość dostępnych rezerw oraz wypracować jasne procedury w zakresie sytuacji nagłych. Komisja Europejska już proponuje odstąpić od publikowania oddzielnie dla każdego kraju poziomu zapasów ropy naftowej i rozpocząć publikowanie zbiorczych informacji na temat poziomu komercyjnych zapasów ropy znajdujących się w posiadaniu wspólnotowych przedsiębiorstw naftowych. Również w przypadku gazu ziemnego konieczne jest zwiększenie koordynacji w sytuacjach kryzysowych na poziomie Unii Europejskiej, zarówno pomiędzy państwami członkowskimi, jak i w relacjach z państwami dostawcami i państwami tranzytowymi.51

Podsumowanie

Rosja na wiele lat pozostanie ważnym dostawcą energii do UE. Pomimo pozytywnych tendencji w rozwoju stosunków energetycznych Unii i Rosji niektóre istotne kwestie pozostają nierozwiązane i wymagają dalszego dialogu. Zarówno Unii, jak i Rosji zależy na ściślejszym partnerstwie w sektorze energetycznym, zapewniającym obopólne bezpieczeństwo i przewidywalność zachowań obydwu stron. Obecny wzrost gospodarczy Rosji oraz poprawa warunków życia społeczeństwa rosyjskiego zależą w dużym stopniu od możliwości sprzedaży energii do UE. Z kolei ciągłość dostaw energii za rozsądną cenę jest istotnym czynnikiem pobudzającym wzrost gospodarczy w Europie. Ostatecznie nasi obywatele i przedsiębiorcy potrzebują bezpiecznej energii za rozsądną cenę.

Rosja posiada także dodatkowe zasoby energii, które są w stanie pokryć zapotrzebowanie UE w perspektywie średnioterminowej. Zwiększenie potencjału wydobywczego oraz możliwości dostaw gazu i ropy wymaga stosownych nakładów inwestycyjnych. Przedsiębiorstwom rosyjskim i unijnym należy umożliwić równy, przejrzysty i wzajemny dostęp do źródeł energii, rynków oraz infrastruktury służącej do transportu ropy i gazu. Poruszane w ramach dialogu kwestie powinny dotyczyć barier inwestycyjnych związanych z przejrzystością, wzajemnością i ochroną inwestorów w sektorze energetycznym. Tematem rozmów powinny być również nowe technologie CCS i projekty związane z infrastrukturą. Szczególną uwagę należy poświęcić kwestiom efektywnego wykorzystania i oszczędzania energii. W związku z globalnym ociepleniem oraz wysokimi cenami energii zarówno Rosji, jak i UE w dużym stopniu zależy na bardziej racjonalnym wykorzystywaniu energii w Rosji. Zgodnie z danymi Międzynarodowej Agencji Energii (IEA) efektywność energetyczna w Rosji w stosunku do jej PKB jest 2,5 razy mniejsza niż w krajach OECD.52 Dlatego też kwestia ta powinna pozostać jednym z priorytetów dwustronnej współpracy.

Jedną z nierozwiązanych kwestii jest m.in. problem dostępu niezależnych producentów energii do rosyjskich rurociągów, jak również kwestia tras tranzytowych z Azji centralnej. Problem przerw w dostawach ropy i gazu z Rosji do UE, powodowany sporami pomiędzy Rosją a krajami tranzytowymi to kolejna kwestia do rozwiązania w drodze wzajemnego dialogu. Obydwie strony rozumieją powagę takich sytuacji oraz przywiązują dużą wagę do owocnej współpracy. Dlatego też uznają potrzebę ulepszenia mechanizmów wzajemnych konsultacji oraz stworzenia systemu wczesnego ostrzegania z myślą o zapewnieniu ciągłości dostaw ropy i gazu do wszystkich konsumentów europejskich.

Ważnym komponentem dialogu będzie również energia atomowa, która ostatnio podzieliła Europę. Rozmowy z Rosją dotyczące energii jądrowej odbywają się na kilku płaszczyznach. Rozpoczęto negocjacje dotyczące umowy w sprawie handlu materiałami jądrowymi. Oprócz tego Unia dąży do ponownego podjęcia na forum grupy roboczej rozmów na temat bezpieczeństwa reaktorów jądrowych pierwszej generacji.53 Na szczycie w Niżnym Nowogrodzie zapadła decyzja o odnowieniu umowy o współpracy naukowej i technologicznej, która obejmuje m.in. kwestie bezpieczeństwa jądrowego oraz syntezy jądrowej.

Planowana obecnie infrastruktura energetyczna musi być zgodna z bardziej długoterminowymi decyzjami politycznymi po obu stronach. W celu koordynowania i optymalizacji rozwoju sieci na skalę całego kontynentu konieczna jest nowa strategia UE wobec Rosji. Całkowicie wyposażony w połączenia międzysystemowe rynek europejski zwiększy bezpieczeństwo dostaw i pomoże ustabilizować ceny dla konsumentów, zapewniając dostawy energii elektrycznej i gazu do miejsc, w których są one potrzebne. Przede wszystkim zintegrowana infrastruktura europejska zapewni europejskim obywatelom i przedsiębiorstwom dostęp do źródeł energii po przystępnych cenach. To z kolei będzie miało pozytywny wpływ na realizację celu polityki europejskiej na 2020 r., zakładającego utrzymanie silnej, zdywersyfikowanej i konkurencyjnej bazy przemysłowej w Europie. Zarówno Europa, jak i Rosja potrzebują w pełni funkcjonującego, połączonego i zintegrowanego wewnętrznego rynku energii gazu i ropy naftowej. Reasumując, w kwestiach energetycznych Rosja potrzebuje Europy dokładnie w takim samym stopniu, jak Europa Rosji. Innymi słowy, w sektorze energetycznym udzielamy sobie wzajemnego wsparcia. Polska prezydencja powinna stymulować dyskusję o nowym wymiarze energetycznego dialogu UE – Rosja. Podstawą współpracy powinien stać się trzeci europejski pakiet energetyczny, ale należałoby wypracować nową metodę strategicznego zarządzania zasobami energetycznymi i infrastrukturą na podstawie klarownej i przejrzystej metodyki, jak też w celu opracowania narzędzi mających zapewnić terminową realizację, w tym sposobów na szybsze zatwierdzanie, lepszą alokację kosztów i ukierunkowanie finansowania w celu wzmożenia dwustronnych inwestycji prywatnych.

Autor jest doktorem nauk prawnych, adiunktem Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.

Przypisy

1. Mało stanowcza reakcja UE, http://www.tvn24.pl.622748/malo-stanowcza-reakcja-UE (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
2. C.T. Szyjko, Unijny rynek energii w przebudowie, „FAKTY Magazyn Gospodarczy”, nr 3(51), Warszawa 2011, s. 54.
3. C.T. Szyjko, Quo vadis Rosjo? – wybrane zagadnienia teorii i praktyki po rozpadzie ZSRR, Warszawa 2004, Wyd. M.M., s. 12.
4. C.T. Szyjko, Rozwój Partnerstwa Wschodniego a nowe otwarcie europejskie w kontekście zmodyfikowanego pakietu energetyczno-klimatycznego, [w:] Europa – wspólnotą teorii i praktyki, z serii Zeszyty Europejskie, nr 8/2011, Wyd. Stowarzyszenie Obywatelskie „Dom Polski”, Warszawa 2011, s. 214.
5. Por. A. Bryc, Stosunki Federacji Rosyjskiej z Unią Europejską, [w:] Federacja Rosyjska w stosunkach międzynarodowych, (red.) A. Czarnocki, I. Topolski, Lublin 2006, s. 200.
6. P. Seklecki, Dialog energetyczny Unia Europejska – Rosja, www.ure.pl (dostęp z dnia 26.06.2011 r.)
7. Ibidem.
8. C.T. Szyjko, Rosija i Evropa: energosoyuz ili energokonflikt? [w:] Navstrecu Evropie/Towards Europe (red.) A.A. Kassianova, Tomsk State University, Tomsk, 2005, s. 142-159.
9. CIA – The World Factbook, http:///www.cia.gov/library/publications/the-world-facbook /goes/RO.html (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
10. Szerzej o rosyjskiej infrastrukturze naftowo-gazowej zob. M. Troc, Przemysł, [w:] Geografia gospodarcza Rosji, (red.) A. Maryański, G. Mróz, Z. Szot, M. Troc, Warszawa 1996, s. 83.
11. BP Statistical Review of World Energy 2010, s. 10-12.
12. C.T. Szyjko, Współczesne problemy bezpieczeństwa energetycznego Europy. Studium ekonomiczno-prawne, Warszawa 2011, Wyd. M.M., s. 170-172.
13. Patrz: Nasz cel to zdobyć surowce spoza Rosji – rozmowa J. Lichockiej z P. Naimskim – wiceministrem gospodarki, „Rzeczpospolita” z 1.02.2007 r.
14. K. Żmijewski, A. Rossenberg, Polityka energetyczna Polski. Deklaracje i rzeczywistość, Warszawa 2006, s. 5-36.
15. Patrz teksty: http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/informator/npr25/upr.htm (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
16. Por. M. Graczyk, Recepta na gazowy kryzys, „Dziennik” z
17. .01.2009 r.; J. Mielnik, Polska stawia na atom, gazu z Rosji ciągle brak, „Polska” z 14.01.2009 r.; A. Gielewska, Rząd postawił na gazport, „Dziennik” z 10-11.01.2009 r.
18. Więcej: C.T. Szyjko, Łupkowa rewolucja, „Wiadomości Naftowe i Gazownicze”, nr 5(157), Kraków 2011, s. 41.
19. Informacje o gazie łupkowym wydane przez U.S. Department of Energy, http://www.eia.gov/analysis/studies/worldshalegas/ (dostęp z dnia 20.05.2011 r.).
20. Oficjalny portal komisarza: http://ec.europa.eu/commission_2010-2014/oettinger/index_en.htm (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
21. Oficjalny portal polskiej prezydencji: www.prezydencjaue.gov.pl (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
22. Oficjalny portal Ministerstwa Gospodarki: http://www.mg.gov.pl/node/13066?theme=mg_wai (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
23. Więcej: C.T. Szyjko, Africa – EU renewable energy cooperation programme, [w:] The Review of Regional Studies The Journal of the European Regional Science Association (ERSA), Published by the College of Business and Economics at the University of Strasbourg, v. 22/2010, s. 126-132.
24. Pełny tekst dokumentu na stronie: http://www.roadmap2050.eu/ (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
25. C.T. Szyjko, Technologie składowe CCS, „Czysta Energia”, nr 4(116), Poznań 2011, s. 18.
26. Ibidem.
27. Polska postawiła się UE ws. redukcji emisji CO2: http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80271,9826531,UE__Polska_jako_jedyna_zawetowala_dalsza_redukcje.html (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
28. C.T. Szyjko, Przyszłość UE, [w:] Europa po zimnej wojnie. Wybrane problemy; (red.) K. Malak; Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Piotrków Tryb. 2006, s. 185.
29. K. Kausch, Europe and Russia, Beyond Energy, www.fride.org/publication/…/europe-and-russia-beond-energy (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
30. World Energy Outlook 2007 Edition, dostępny na stronie Międzynarodowej Agencji Energii: http://www.iea.org/publications/free_new_Desc.asp?PUBS_ID=2160 (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
31. Rosja apeluje do UE o rewizję Karty Energetycznej lub o nowy dokument, www.money.pl (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
32. Oficjalny portal Europejskiej Służby do Działań Zewnętrznych, European External Action Service (EEAS): http://eeas.europa.eu/russia/index_en.htm (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
33. Oficjalny komunikat prasowy UE: http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/11/389&type=HTML (dostęp z dnia 26.06.2011.r.).
34. Oficjalny portal EU – Russia Forum: http://www.eu-russiacentre.org/we (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
35. Dziennik Ustaw z 2003 r. Nr 105, poz. 985, TRAKTAT Karty Energetycznej oraz Protokół Karty Energetycznej dotyczący efektywności energetycznej i odnośnych aspektów ochrony środowiska, sporządzone w Lizbonie dnia 17 grudnia 1994 r. (Dz. U. z dnia 17 czerwca 2003 r.).
36. O. Geden, C. Marcelis, A. Maurer, Perspectives for the European Union’s External Energy Policy, s. 18, [w:] Working Paper FG 1.2006/17 SWP Berlin.
37. K. Kurek, Relacje z Rosją, http://eup.wse.krakow.pl/?page_id=232 (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
38. A. Staszczyk, J. Jartyś (red.), Wymiar wschodni. Wielowymiarowość integrującej się Europy, Szczecin 2007 r., s. 321.
39. Zob. szczegółowy opis projektu: http://www.erec.org/projects/finalised-projects/energy-technology-centre-russia.html (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
40. C.T. Szyjko, Ewolucja znaczenia Obwodu Kaliningradzkiego w systemie bezpieczeństwa Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa na obszarze WNP, (red.) K. Malak, Oficyna Wyd. RYTM, Warszawa, 2008, s. 227-236.
41. Por.: C.T. Szyjko, Europejska strategia rozwoju energetycznego – cz.1, „Energia dla Przemysłu”, nr 1,2011, 14-16.
42. Więcej: C.T. Szyjko, Nowa europejska strategia rozwoju infrastruktury energetycznej, „Nowa Energia”, 2(20), Racibórz 2011, s.4-10.
43. http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/465656,rosja_chce_wylaczenia_gazociagu_south_stream_spod_prawa_ue.html (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
44. C.T. Szyjko, Prawo i energia – problemy międzynarodowe, „Czysta Energia”, nr 6(118), Poznań 2011, s. 34.
45. C.T. Szyjko, Współczesne problemy…, op.cit. s. 67-68.
46. Więcej: C.T. Szyjko, Odnawialne źródła energii w ujęciu prawa europejskiego, „Ekonomiczno-Informatyczny Kwartalnik Teoretyczny Wyższej Szkoły Ekonomiczno-Informatycznej”, nr 25-26/2010, Wyd. WSE-I, Warszawa, s. 99-115.
47. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego (UE) NR 994/2010 z dnia 20 października 2010 r. w sprawie środków zapewniających bezpieczeństwo dostaw gazu ziemnego i uchylenia dyrektywy Rady 2004/67/WE.
48. C.T. Szyjko, Rola polskiej energetyki w dokończeniu europejskiego wspólnego rynku, „Nowa Energia”, nr 3(21)/2011, s. 13-21.
49. Więcej: C. T. Szyjko, Wyzwania lokalizmu europejskiego w perspektywie globalizacji, „REALIA”, nr 6(21)/10, s. 87-95.
50. C.T. Szyjko, Społeczeństwo europejskie wobec dylematów gospodarczej integracji regionalnej na tle światowych procesów geopolitycznych, Gospodarka i Społeczeństwo, Zeszyty naukowe Uczelni Warszawskiej im. M. Skłodowskiej-Curie, nr 31/2011, s. 139.
51. Por. J. W. Gołębiowski, Perspektywy partnerstwa i współpracy między Rosją a poszerzoną Unią Europejską. Wnioski dla Polski, [w:] Polska – Unia Europejska (materiały z konferencji), Warszawa 2004, s. 125.
52. C.T. Szyjko, Zmiana priorytetów energetycznych w regionach, „Europejski Doradca Samorządowy. Fundusze- Inwestycje-Finansowanie”, kwartalnik polskich samorządów i przedsiębiorstw komunalnych, nr 2(1), Warszawa 2011, s. 78.
53. World Energy Outlook 2009 Edition, dostępny na stronie agencji: http://www.iea.org/publications/free_new_Desc.asp?PUBS_ID=2160 (dostęp z dnia 26.06.2011 r.).
54. Więcej: C.T. Szyjko, Kontrowersyjna energetyka atomowa, „FAKTY Magazyn Gospodarczy”, nr 3(51), Warszawa 2011, s. 44-48.