EDS raport: Troska o dokumenty tożsamości

Jędrzej Brand, Jan Ziomek

Równocześnie środowisko bankowe od wielu lat prowadzi wśród konsumentów szereg intensywnych akcji informacyjnych na temat bezpieczeństwa danych osobowych zawartych w posiadanych przez nich dokumentach tożsamości. Zbliżone działania podejmuje też Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych (informowanie o zakazie żądania przez usługodawców pozostawienia dokumentu tożsamości jako zabezpieczenia itp.). Ze względu na potencjalną możliwość powtórnego wykorzystania tych danych przez osoby nieuprawnione, warto zwrócić uwagę na istniejące rozwiązania ograniczające to zagrożenie.

Bezpieczeństwo tożsamości osób fizycznych

Bezpieczeństwo tożsamości dotyczy nie tylko dowodów osobistych, lecz również takich dokumentów, jak paszport, prawo jazdy, legitymacja studencka czy książeczka czekowa. Możemy z łatwością znaleźć w nich szereg informacji, takich jak imię, nazwisko, numer PESEL, jak również inne dane indywidualizujące. Osoby, które wejdą w posiadanie takich dokumentów dysponują więc najważniejszymi danymi, niezbędnymi do użycia m.in. w internecie do stworzenia nowej tożsamości, tzw. „wirtualnej”, w celu dokonywania wyłudzeń, których ofiarami padają zarówno banki, jak i instytucje pożyczkowe oraz inne osoby prawne i fizyczne. Analizując dostępne dane na temat prób wyłudzeń kredytów przy użyciu zagubionych lub podrobionych dokumentów, możemy stwierdzić, iż dzięki Systemowi DOKUMENTY ZASTRZEŻONE wykrywalność przestępstw utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. Dzięki funkcjonowaniu Systemu DZ w samym systemie bankowym zablokowano w tym czasie ponad 54 tys. takich przypadków. Wartość udaremnionych prób wyłudzeń kredytów przy użyciu cudzych dokumentów w latach 2008-2014 wyniosła łącznie ponad 3 miliardy zł.

Należy jednak mieć na uwadze, że utrata dokumentów tożsamości i nie zastrzeżenie ich może być przez osoby nieuprawnione wykorzystana na inne sposoby niż wyłudzenie pożyczki lub kredytu. Porównywalnym zagrożeniem jest ich używanie do wynajmowania pokoi hotelowych bez uiszczania opłaty, wypożyczania samochodów i późniejszej ich kradzieży, czy też do zakładania spółek, które posłużą przestępcom do wyłudzania pieniędzy.

Potencjalne negatywne skutki takich działań mogą być daleko idące i mogą rodzić dla osoby, która nie zastrzegła utraconych dokumentów konieczność udowodnienia w trakcie procesu, iż z działaniami przestępczymi nie miała żadnego związku, co będzie pochłaniało zarówno jej czas, jak i środki finansowe.

W odpowiedzi na takie ryzyko, pojawiły się już firmy oferujące pośrednictwo w zastrzeganiu dokumentów w Systemie Dokumenty Zastrzeżone, działające na podstawie udzielonego przez osobę fizyczną pełnomocnictwa. Warto podkreślić, że takie podmioty pobierają stosunkowo wysokie opłaty za pośrednictwo w zastrzeganiu dokumentów, a jednocześnie mogą nie gwarantować odpowiedniego poziomu ochrony danych osobowych, jak również niezwłoczności działania, która w takich sprawach ma kluczowe znaczenie.

System DOKUMENTY ZASTRZEŻONE

Dla ograniczenia ryzyka wyłudzeń przy użyciu cudzych dokumentów – zarówno dla banków, jak i osób fizycznych – już w 1997 r. powstał, i funkcjonuje do dziś, w ramach Związku Banków Polskich System DOKUMENTY ZASTRZEŻONE. Dzięki niemu osoba fizyczna może zgłosić zaginięcie dokumentu tożsamości w swoim banku lub dowolnym banku współpracującym w ramach Systemu DZ. W chwili obecnej zbierane przez banki zastrzeżenia najczęściej dotyczą dowodu osobistego (99% przypadków), co nie gwarantuje całkowitego bezpieczeństwa osobom, które zgubiły również inne dokumenty – na przykład legitymacje czy książeczki czekowe są stosunkowo rzadko zastrzegane, co umożliwia przestępcom posługiwanie się nimi.

W przeciągu ostatnich czterech lat możemy zaobserwować wzrost ilości zastrzeganych dokumentów oraz wzrost bazy danych Systemu DZ (patrz tabela 2).

Ze względu na możliwość dodatkowej weryfikacji tożsamości osób wnioskujących o udzielenie kredytów, coraz więcej przestępstw dokonywanych przez osoby posługujące się cudzymi dokumentami jest udaremniana – a tym samym zmniejszana jest strata instytucji finansowych związana z tymi przestępstwami, mniej dolegliwe są też problemy osób fizycznych związane z posłużeniem się przez osobę nieuprawnioną ich dokumentem tożsamości.

Związek Banków Polskich chcąc udostępnić bankom jak najszerszą informację o ich klientach oraz ułatwić ich identyfikację, już w 2010 r. podjął z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych stosowne rozmowy oraz działania i uzyskał zgodę na korzystanie z bazy danych PESEL oraz OEWiUDO (obecnie, po zmianie nazwy, jest to Rejestr Dowodów Osobistych – RDO). Należy zwrócić uwagę, iż każdorazowe odpytanie baz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych za pośrednictwem Systemu DOKUMENTY ZASTRZEŻONE wiąże się z poniesieniem opłaty, która jest uzależniona od zakresu danych, jakich dotyczy zapytanie. W przypadku zapytania jednostkowego w rejestrze mieszkańców, rejestrze zamieszkania cudzoziemców oraz rejestrze PESEL administrowanym przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, opłata wynosi 31 zł; natomiast przy użyciu urządzeń teletransmisji danych, w drodze weryfikacji numeru PESEL – 0,30 zł od jednej weryfikacji, co w przypadku kierowania setek zapytań dziennie może rodzić znaczący koszt. Natomiast zapytanie wyłącznie do bazy danych Systemu DZ odbywa się w ramach opłacanego przez uczestnika abonamentu, w związku z tym zwiększenie aktywności banków w zakresie dokonywania wpisów do Systemu DZ wszystkich dokumentów (utraconych, jak również tych, które utraciły ważność – o czym klient informuje pracownika banku podczas wizyty w oddziale), pozwoli bankom uniknąć kierowania odpłatnych zapytań do baz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Stanie się tak, ponieważ informacja o danym dokumencie zostanie wyszukana już w CBD-DZ i tym samym pozwoli obniżyć koszty działalności instytucji ponoszone m.in. na właściwą identyfikację.

Proponowane rozwiązania

Ze względu na istniejące zagrożenia dla osób fizycznych w przypadku zagubienia dokumentów tożsamości oraz ryzyko dla firm w przypadku zawierania umów z osobami posługującymi się cudzymi dokumentami, uczestnikami Systemu DOKUMENTY ZASTRZEŻONE są banki, SKOK- i, firmy pożyczkowe, domy maklerskie, firmy leasingowe a także operatorzy telefonii komórkowej i stacjonarnej oraz Poczta Polska. Ale również Prokuratura i Komenda Główna Policji – dla sprawniejszego działania w trakcie prowadzenia postępowań.

W celu upowszechnienia tego Systemu, obniżenia kosztów jego funkcjonowania, a tym samym zapewnienia bezpieczeństwa osobom fizycznym, wskazane jest przyjęcie w ramach sektora bankowego nowych rozwiązań. Pierwszym, które może być bardzo efektywne, jest oferowanie osobom fizycznym, w ramach umowy rachunku bankowego, ochrony w przypadku zaginięcia dokumentów, w tym również niezwłocznego wpisania do Systemu Dokumenty Zastrzeżone po uzyskaniu przez bank stosownej informacji. Za potrzebą istnienia takiego rozwiązania przemawia rozwijanie się podmiotów oferujących takie usługi, za które klienci godzą się ponosić opłaty w znaczącej wysokości, choć bez gwarancji niezwłocznego działania oraz wysoki stopień profesjonalizmu działania, jaki wypracowały polskie banki.

Drugim powiązanym rozwiązaniem jest wprowadzenie w ramach dostępów do bankowości elektronicznej (zarówno za pośrednictwem komputerów, jak i smartfonów) możliwości dokonania zdalnego zastrzeżenia dokumentów posiadacza rachunku. Takie rozwiązanie gwarantuje szybkość działania oraz zapewnia odpowiedni poziom indywidualizacji osoby, co gwarantuje, że nie dojdzie do sytuacji, w której osoba fizyczna zastrzeże cudze dokumenty. Dodatkowo w związku z kurczącą się liczbą placówek bankowych, zastrzeganie może być w pewien sposób utrudnione (może wymagać podróży o kilka lub kilkadziesiąt kilometrów), a niwelowała je będzie elektroniczna droga zastrzeżenia. Warto wskazać, że wybrane banki oferują już możliwość zastrzegania dowodu osobistego za pośrednictwem Systemu Zastrzegania Kart, którego administratorem jest Związek Banków Polskich, infolinii (+048) 828 828 828 służącej do zastrzegania kart płatniczych wydanych na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Tym samym jest to dodatkowy kanał dotarcia do zainteresowanych osób, umożliwiający szybkie działanie, które w tej sytuacji jest niezmiernie istotne.

Natomiast trzecim rozwiązaniem, jest propagowanie przez banki Systemu DOKUMENTY ZASTRZEŻONE wśród klientów będących osobami fizycznymi prowadzącymi działalność gospodarczą oraz wśród spółek. Warto podkreślić, iż System DZ nie jest adresowany wyłącznie do instytucji finansowych (choć w chwili obecnej wyłącznie banki mogą dokonywać zastrzeżeń), lecz również do pozostałych uczestników obrotu gospodarczego. Oferowanie tym podmiotom możliwości skorzystania z taniej oraz szybkiej weryfikacji tożsamości potencjalnego kontrahenta pomoże im obniżyć późniejsze koszty dochodzenia roszczeń od osób, które przy użyciu zagubionego dokumentu nabyły towary lub usługi i uchylają się od dokonania zapłaty. Osobom fizycznym natomiast zagwarantuje uniknięcie długotrwałej drogi udowodniania, iż to inna osoba dokonała tej czynności przy użyciu zagubionych lub skradzionych dokumentów.