EDS raport: Rewitalizacja: dobre praktyki z lat 2007–2013 na przykładzie gminy i miasta Chęciny oraz wyzwania na przyszłość w ramach polityki spójności Unii Europejskiej 2014–2020

Anna Kucharczyk

Działania rewitalizacyjne były jednym z priorytetów programowania dystrybucji funduszy strukturalnych UE w latach 2007-2013, co znalazło odzwierciedlenie m.in. w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia (NSRO), opracowanych w celu realizacji w Polsce w latach 2007-2013 polityki spójności Unii Europejskiej.

Rola rewitalizacji dla rozwoju Polski w obecnym okresie stała się jeszcze ważniejsza, o czym świadczy polityka rządu zakładająca wsparcie projektów rewitalizacyjnych i preferencje dla tego typu działań w zakresie łatwiejszego dostępu do finansowania zewnętrznego (fundusze strukturalne, budżet państwa). W Umowie partnerstwa, najważniejszym dokumencie krajowym określającym kierunki interwencji w latach 2014-2020 polityki spójności, wspólnej polityki rolnej, wspólnej polityki rybołówstwa Unii Europejskiej w Polsce, zapisano iż: „Rewitalizację należy rozumieć jako wyprowadzanie ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych poprzez przedsięwzięcia całościowe (integrujące interwencje na rzecz społeczności lokalnej, przestrzeni i lokalnej gospodarki), skoncentrowane terytorialnie i prowadzone we współpracy z lokalną społecznością, w sposób zaplanowany oraz zintegrowany przez określenie i realizację programów rewitalizacji (na podstawie projektu Krajowej Polityki Miejskiej).”

Rewitalizacja w regionalnych programach operacyjnych na lata 2007-2013

W okresie programowania Unii Europejskiej 2007-2013 realizowano po raz pierwszy 16 regionalnych programów operacyjnych, których środki w całości były zarządzane na poziomie regionalnym. Podstawowymi celami RPO były: wzrost konkurencyjności regionów, promowanie trwałego i zrównoważonego rozwoju oraz podnoszenie spójności społeczno-gospodarczej i przestrzennej obszarów. Natomiast wśród celów szczegółowych znalazły się: poprawa infrastruktury technicznej i społecznej regionu, poprawa stanu środowiska przyrodniczego, lepsze wykorzystanie jego zasobów i walorów w rozwoju społeczno-gospodarczym, budowa społeczeństwa informacyjnego, tworzenie warunków wzrostu konkurencyjności gospodarki oraz odnowa i ożywienie społeczno-gospodarcze miast i obszarów zdegradowanych

Dla realizacji ostatniego z ww. celów w regionalnych programach operacyjnych na lata 2007-2013 znalazły się osie priorytetowe i działania dotyczące rewitalizacji, na które zarządy województw, pełniące rolę instytucji zarządzających, zdecydowały się przeznaczyć w sumie ponad8,1 mld zł (1 euro = 4,23 zł, kurs z 28 września br.). Warto również podkreślić, że już w perspektywie 2007-2013 projekty możliwe do realizacji w ramach „nierewitalizacyjnych” osi i działań nierzadko doskonale uzupełniały inwestycje służące ożywieniu i odnowie zdegradowanych obszarów. Działania rewitalizacyjne, które zostały przewidziane w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia i mogły uzyskać dofinansowanie ze środków programów operacyjnych na lata 2007-2013 obejmowały głównie odnowienie części starej, często zabytkowej zabudowy oraz humanizację osiedli budowanych z wielkiej płyty. Ich celem było także zachowanie walorów historycznych (w tym głównie urbanistycznych i architektonicznych) oraz podkreślenie ich unikalności i kolorytu lokalnego. W NSRO zapisano, że „rewitalizacji powinny zostać poddane miasta o istotnym znaczeniu dla rozwoju otaczających je układów lokalnych znajdujących się w trudnej sytuacji społecznej i gospodarczej, a także miasta o wysokich walorach turystycznych. Procesom rewitalizacji powinny być poddane obszary miast dotkniętych problemami gospodarczymi i społecznymi, które jednocześnie posiadają duże walory architektoniczne i urbanistyczne, będące elementami historycznego dziedzictwa, szczególnie narażone na bezpowrotne zniszczenie oraz tereny poprzemysłowe i powojskowe, dające się stosunkowo szybko przystosować do nowych funkcji miejskich.” Pozostawiono również możliwość prowadzenia inwestycji mających na celu rewitalizację budynków mieszkalnych, których lokatorzy stanowili grupę szczególnie zagrożoną wykluczeniem społecznym, w tym m.in. remonty i modernizację istniejących wielorodzinnych zasobów mieszkaniowych oraz adaptację istniejących budynków na cele mieszkaniowe dla gospodarstw domowych o niskich dochodach lub osób o szczególnych potrzebach.

Podkreślano, że interwencja funduszy strukturalnych ma na celu przywrócenie funkcji społecznych i gospodarczych obszarom poprzemysłowym i powojskowym poprzez m.in. odbudowę i modernizację infrastruktury komunalnej i transportowej oraz jej funkcjonalnej integracji, poprawę stanu środowiska przyrodniczego, w tym rekultywację odłogów poprzemysłowych, usuwanie zanieczyszczeń glebowych oraz ograniczanie zagrożeń, przywracanie terenów do stanu umożliwiającego ich nowe zagospodarowanie oraz modernizację i remontowanie zasobów mieszkaniowych i innych budynków przy jednoczesnej restrukturyzacji zasobów ludzkich w szczególności w dzielnicach dotkniętych zjawiskami patologii społecznej.

Zarządy województw, pełniące role instytucji zarządzających regionalnymi programami operacyjnymi, w duchu zapisów NSRO, stworzyły własne katalogi działań rewitalizacyjnych możliwych do wsparcia w RPO. Wśród nich znalazły się np. inwestycje w infrastrukturę wodno-ściekową, drogową, edukacyjną, turystyczną, sportową i kulturalną, gospodarkę odpadami, modernizację i odbudowę publicznych systemów ciepłowniczych, zaopatrzenie w energię elektryczną, wzrost estetyki przestrzeni publicznej, systemy monitorowania bezpieczeństwa w miejscach publicznych, mieszkalnictwo. Dopuszczano również wyposażenie dróg i ulic w elementy infrastruktury obsługi transportu publicznego (np. zatoczki, podjazdy, zjazdy) oraz pasażerów (np. przystanki, wysepki), z uwzględnieniem udogodnień dla osób niepełnosprawnych. Zakup taboru transportu publicznego, budowa zintegrowanego systemu zarządzania transportem publicznym, inwestycje w infrastrukturę służącą świadczeniu usług transportu publicznego, także mogły być realizowane w ramach działań rewitalizacyjnych. Podobnie jak tworzenie systemów wpływających na poprawę jakości i bezpieczeństwa systemu komunikacyjnego miast, w tym m.in.: centralnego sterowania sygnalizacją, systemów monitorowania ruchu i bezpieczeństwa na kluczowych trasach, newralgicznych punktach miasta wraz z informowaniem o aktualnej sytuacji ruchowej, systemy dystrybucji i identyfikacji biletów, systemów informacji dla podróżnych – w tym systemów on-line, systemów monitorowania bezpieczeństwa montowane na przystankach, stacjach, węzłach przesiadkowych, parkingach, w taborze – oraz miejsc organizacji imprez masowych, renowacja i wzrost estetyki funkcjonalnej przestrzeni publicznej, szczególnie służące podniesieniu atrakcyjności miast dla ruchu turystycznego, budowa nowych lub modernizacja istniejących dworców autobusowych, zajezdni, przystanków czy parkingów dla taboru itp. Ww. działania, których nie sposób było wymienić jednym tchem, tak szeroki tworzyły katalog, musiały wynikać z kompleksowych planów rozwoju miast i/lub programów rewitalizacji.

Ogromna paleta dopuszczonych do dofinansowania w okresie 2007-2013 działań rewitalizacyjnych otwierała drogę do realizacji wielu wartościowych projektów. Miniony okres pokazał jednak, że nie zawsze właściwie rozumiano, czym jest rewitalizacja i jak należy ją realizować w celu osiągnięcia pozytywnych i długofalowych efektów społecznych i gospodarczych. Projekty rewitalizacyjne często cechowała fragmentaryczność działań (brak kompleksowości). Realizowano inwestycje odnowy budynków i przestrzeni miejskich (ulice rynki, skwery, parki), ale beneficjenci rzadko włączali w swoje projekty działania związane z aktywizacją społeczną. Przykładowo gminy, przygotowując i wdrażając programy rewitalizacji, koncentrowały się zazwyczaj jedynie na informowaniu o planach i efektach swoich działań, nie wykorzystując możliwości, jakie dają np. konsultacje społeczne, stąd projekty te cechowała niska skuteczność wobec grup wykluczonych.

Na ostateczne rezultaty działań rewitalizacyjnych prowadzonych w latach 2007-2013 należy jeszcze poczekać, nie wszystkie bowiem inwestycje zostały już ukończone, a jak wiadomo efekty społeczne i gospodarcze można zweryfikować często dopiero po dłuższym okresie. Dostępne obecnie informacje pozwalają jednak wysnuć pierwsze wnioski dla perspektywy 2014-2020. Przede wszystkim jest to konieczność zwiększenia koordynacji i spójności projektów rewitalizacyjnych. Preferencje należą się więc inicjatywom zakładającym zintegrowane podejście. Ponadto akcent musi zostać przesunięty w kierunku kwestii gospodarczych i zagadnień społecznych w rewitalizacji. Procesy odnowy zdegradowanych terenów należy koncentrować w pierwszej kolejności na najważniejszych obszarach problemowych, a projekty rewitalizacyjne powinny nieść szersze możliwości w zakresie montażu finansowego (tj. np. włączenie finansowania zwrotnego i formuły partnerstwa publiczno-prywatnego).

Mimo pewnych niedoskonałości cechujących pierwotnie przyjmowane przez niektórych beneficjentów RPO założenia dotyczące rewitalizacji, w ramach pierwszej edycji regionalnych programów operacyjnych na lata 2007-2013 zostało zrealizowanych wiele projektów, które przyczyniły się do wzrostu atrakcyjności miast i miasteczek w poszczególnych regionach oraz odnowy zaniedbanych obszarów tracących swoje funkcje gospodarcze i społeczne. Niektórzy beneficjenci zastosowali bowiem bardzo nowoczesne, jak na tamten okres, podejście i uzupełniali odnowioną infrastrukturę różnymi działaniami „miękkimi”, wychodząc naprzeciw wyzwaniom kolejnego okresu programowania. Przykładem dobrych praktyk są tu niewątpliwie projekty zrealizowane na terenie gminy i miasta Chęciny, na które pozyskano dofinansowanie z funduszy Unii Europejskiej, zarówno z działań typowo rewitalizacyjnych, jak i innych komplementarnie realizujących założenia odnowy i aktywizacji serca gminy.

Dobre praktyki z realizacji projektów dofinansowanych środkami Unii Europejskiej perspektywy finansowej 2007-2013 na przykładzie gminy i miasta Chęciny

O gminie i mieście Chęciny słów kilka…

Gmina i miasto Chęciny położona jest w centralnej części województwa świętokrzyskiego, w odległości kilkunastu kilometrów na południowy zachód od Kielc. Powierzchnia gminy to 127,57 km2 (5,7% pow. powiatu kieleckiego), a liczba mieszkańców wynosi 14 917 osób. Największy potencjał gminy stanowi historia, zabytki, a także dziedzictwo naturalne: Kielecko-Chęciński Park Krajobrazowy, geologia, dwa zbiorniki wodne, rzeki: Czarna i Biała Nida. Niewątpliwym atutem jest również lokalizacja i dostępność komunikacyjna (S7, linia kolejowa). Gmina doskonale wykorzystuje swoje mocne strony. Niektóre jej symbole, jak np. chęciński zamek, są znane i szeroko rozpoznawalne, dlatego też inwestowanie w dobrze kojarzoną już markę może przynieść znakomite efekty ekonomiczne dla ww. obszaru.

Dynamiczny rozwój gospodarczy, spowodowany również wielomilionowym wsparciem unijnym, oraz bogactwo walorów przyrodniczych i historycznych stawiają gminę i miasto Chęciny w czołówce najatrakcyjniejszych gmin województwa świętokrzyskiego, zarówno jako lidera w rozwoju turystyki, jak i miejsca do mieszkania, odpoczywania oraz inwestowania.

Co udało się zrealizować przy wsparciu środków Unii Europejskiej…

Chęciny w sposób ambitny i odważny sięgnęły po środki z programów unijnych w okresie programowania Unii Europejskiej 2007-2013. Pozyskane dofinansowanie pozwoliło nie tylko na podniesienie atrakcyjności biedniejszych terenów ziemi chęcińskiej, ale umożliwiło również rozbudowę infrastruktury oraz powstanie całkiem nowych obiektów służących społeczności lokalnej. Dotacje unijne stały się nie tylko wyzwaniem, ale przede wszystkim motorem rozwoju gminnej gospodarki.

W okresie programowania UE 2007-2013 na terenie gminy i miasta Chęciny realizowane były projekty współfinansowane ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego (RPOWŚ) – 11 inwestycji, Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) – 19 projektów oraz Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL) – 6 projektów.

Powiązane ze sobą projekty infrastrukturalne, które uzyskały dofinansowanie ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007-2013 to:

1. Rozbudowa i modernizacja oczyszczalni ścieków w Radkowicach oraz budowa kanalizacji w Lipowicy, Przymiarkach i Starochęcinach, gmina Chęciny.
2. Budowa nowoczesnego i funkcjonalnego kompleksu sportowo-rekreacyjnego wraz z infrastrukturą towarzyszącą w Chęcinach.
3. Kompleksowa rewitalizacja historycznego centrum Chęcin, mająca na celu odbudowę i promocję unikatowych walorów historycznych i kulturowych miasta.
4. Odnowa potencjału historyczno-kulturowego zabytkowego budynku, tzw. Niemczówki w Chęcinach poprzez utworzenie kompleksowego centrum informacji turystycznej i historycznej.
5. Wymiana kotłowni i instalacji c.o. na system olejowy – SP Łukowa (gm. Chęciny).
6. Przebudowa istniejącej kotłowni oraz wymiana instalacji c.o. w budynku Zespołu Szkół Ogólnokształcących w Chęcinach.
7. E-świętokrzyskie – Rozbudowa Infrastruktury Informatycznej JST.
8. E-świętokrzyskie – Budowa Systemu Informacji Przestrzennej Województwa Świętokrzyskiego.
9. Modernizacja infrastruktury drogowej i parkingu w Chęcinach odciążająca ruch kołowy w centrum miasta (ulice: Armii Krajowej, Partyzantów, Staszica, Franciszkańska, Floriańska, Strażacka, Przedborska).
10. Kampania promocyjna Historia Państwa Polskiego na przykładzie dziejów Zamku Królewskiego w Chęcinach – wielkie inscenizacje, czyli bezcenne lekcje historii na żywo.
11. Zamek Królewski w Chęcinach historycznym miejscem mocy ziemi świętokrzyskiej – kompleksowe zagospodarowanie Wzgórza Zamkowego i organizacja ponadregionalnego wydarzenia Oblężenie chęcińskiej warowni.

Ponadto komplementarnie udało się pozyskać gminie środki z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013:

1. Odbudowa ciągu spacerowo-pieszego „Ścieżka Mnicha” oraz utworzenie Drużyny Rycerskiej Ziemi Chęcińskiej.
2. Budowa sieci wodociągowej w miejscowości Skiby oraz budowa kanalizacji sanitarnej w miejscowości Chęciny, ul. Radkowska.
3. Rozbudowa i przebudowa budynku OSP Łukowa na świetlicę wiejską wraz z zagospodarowaniem przyległego terenu.
4. Rozbudowa sieci wodociągowej w Chęcinach na ul. Radkowskiej, przedłużeniu na ul. 14 Stycznia i na terenach przyległych.
5. Budowa wielofunkcyjnego budynku obejmującego świetlicę wiejską oraz remizę OSP w Wolicy (gm. Chęciny).
6. Remont połączony z modernizacją pomieszczeń na potrzeby świetlicy wiejskiej w Siedlcach oraz zakup niezbędnego wyposażenia.
7. Promocja gminy Chęciny poprzez realizację i wydanie filmu przedstawiającego walory turystyczne i historyczne obszaru.
8. Żywa lekcja z kart historii Chęcin, czyli wielka rekonstrukcja wydarzeń z 2 czerwca 1944 r.
9. Wszystko co najpiękniejsze, czyli zestaw materiałów promocyjnych gminy Chęciny.
10. Tajemnice gminy Chęciny za jednym kliknięciem – wirtualny przewodnik dla turystów.
11. Budowa oświetlenia ulicznego w miejscowości Bolmin, gm. Chęciny.
12. Budowa oświetlenia ulicznego w miejscowości Starochęciny i Podpolichno-Polichno, gmina Chęciny.
13. Budowa oświetlenia ulicznego łączącego miejscowości Korzecko i Polichno w gminie Chęciny.
14. Budowa oświetlenia ulicznego w miejscowości Miedzianka, gm. Chęciny.
15. Kultura ludowa identyfikacją regionu – wyposażenie Koła Gospodyń Wiejskich „Lipowiczanie” w regionalne stroje ludowe i wydanie folderu promocyjnego.
16. Realizacja 22 filmów promujących gminę i miasto Chęciny oraz zakup aparatu fotograficznego.
17. Modernizacja boiska sportowego w Łukowej, zakup strojów sportowych dla członków klubów sportowych z terenu gminy Chęciny oraz organizacja turnieju piłki nożnej.
18. Budowa sieci wodociągowej w gminie Chęciny, miejscowości: Polichno, Skiby, Ostrów oraz Wolica (ul. Słoneczna, 26 Maja) i Chęciny (ul. Zelejowa).
19. Budowa sieci wodociągowej w miejscowości Mosty, gm. Chęciny.

Co więcej, dzięki funduszom z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 zrealizowano w Chęcinach działania miękkie, takie jak:

1. Nauka języka angielskiego szansą na lepszą przyszłość.
2. Nadal potrzebni – lepsze kwalifikacje mieszkańców gminy Chęciny.
3. Tańcem i mieczem, czyli nowe, oryginalne kwalifikacje Drużyny Rycerskiej Ziemi Chęcińskiej.
4. Gmina Chęciny historycznym miejscem ziemi świętokrzyskiej, czyli bezcenne lekcje historii.
5. Przedszkolaki – dzieci na czasie.
6. Dobry start w przyszłość – edukacja wczesnoszkolna w gminie Chęciny.

Realizacja projektów współfinansowanych z funduszy Unii Europejskiej pozwoliła uzyskać wymierne pozytywne efekty, w tym między innymi kompleksową rewitalizację wybranych obszarów gminy i miasta Chęciny, w zakresie zarówno gospodarczym, jak i społecznym, uzupełnienie powstałej i odnowionej infrastruktury ciekawą treścią, aktywizację mieszkańców. Dlatego też ww. projekty znakomicie wpisały się w programowanie działań rewitalizacyjnych na perspektywę 2014-2020 i są przykładem jak najlepszych praktyk w tym zakresie. Zostało to dostrzeżone również przez Komisję Europejską. Jej przedstawiciele kilkukrotnie odwiedzali Chęciny, aby z bliska przyjrzeć się efektom osiągniętym dzięki sprawnie i efektywnie wydatkowanym funduszom UE.

Projekty gminy i miasta Chęciny zostały zrealizowane w latach 2007-2014 za łączną kwotę dofinansowania z EFRR w ramach RPOWŚ – 25 191 224,83 PLN, z EFS w ramach PO KL -1 346 786,80 PLN oraz z EFRROW w ramach PROW – 6 183 950,00 PLN. Już dziś można stwierdzić, że środki te zostały dobrze wydatkowane, co przełożyło się na wzrost wskaźników makroekonomicznych. Z roku na rok poprawia się sytuacja miejscowego rynku pracy, co zaowocowało zmniejszająca się liczbą osób bezrobotnych w gminie. Według statystyk Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Kielcach w stosunku do roku 2006 (a więc roku poprzedzającego uruchomienie programów operacyjnych, w tym ROPWŚ 2007-2013) odsetek niepracujących zmniejszył się niemalże o połowę! W ostatnich latach zaobserwowano również wzrost dochodów z turystyki. Przykładowo liczbazwiedzających zrewitalizowany chęciński zamek w pierwszych miesiącach po jego ponownym otwarciu wyniosła 148 tysięcy. Dla porównania tuż przed realizacją inwestycji, w okresie od kwietnia do końca września roku 2012 zamek zwiedziło 112 tysięcy turystów. Kolejnym przykładem efektywności projektów realizowanych przez gminę i miasto Chęciny może być również odnowiona Niemczówka, ale o tym w dalszej części niniejszego raportu. W tym miejscu należy jedynie podkreślić, iż gmina i miasto Chęciny, dzięki efektywnemu wykorzystaniu funduszy UE, zaczęła zdecydowanie wyróżniać się na tle swoich sąsiadów i stanowi przykład pozytywnych, dynamicznych zmian.

Inwestycje i inicjatywy podejmowane przez gminę i miasto Chęciny w okresie programowania UE 2007-2013 w kontekście ożywienia gospodarczego i przestrzennego

Po pierwsze rewitalizacja centrum – odzyskujemy dawny średniowieczny blask…

Władze gminy i miasta Chęciny skutecznie ubiegały się o środki dostępne dla jednostek samorządu terytorialnego w ramach RPOWŚ 2007-2013, realizując działania dotyczące, m.in. rewitalizacji. Flagowym projektem w tym obszarze stał się projekt, pn. Kompleksowa rewitalizacja historycznego centrum Chęcin, mająca na celu odbudowę i promocję unikatowych walorów historycznych i kulturowych miasta, współfinansowany w ramach Osi Priorytetowej 6. Wzmocnienie ośrodków miejskich i rewitalizacja małych miast, Działania 6.2 Rewitalizacja małych miast. Projekt był realizowany w latach 2007-2014 (realizacja rzeczowa to lata 2012-2014), przy współfinansowaniu z EFRR w wysokości 5 462 958,61 PLN (koszty całkowite inwestycji wyniosły 10 812 386,20 PLN).

Potrzeba rewitalizacji wskazanego w projekcie obszaru była ogromna, ponieważ stanowił on ścisłe centrum życia społecznego, publicznego i gospodarczego miasta Chęciny oraz całej gminy. Jednak rynki w Chęcinach, wraz z łączącą je ulicą Łokietka, pełniły jedynie funkcję lokalnego węzła komunikacyjnego i umożliwiały przejazd w kierunku Kielc i Małogoszcza. Brak było całkowicie warunków przestrzennych i przyjaznej małej architektury dla zatrzymania się i spędzenia czasu w centrum miasta.

Układ przestrzenny i komunikacyjny funkcjonujący w ramach Rynku Górnego (Plac 2 Czerwca) był nieprzyjazny dla lokalnego ruchu pieszego i turystycznego. Funkcjonowanie ruchu kołowego na Rynku Górnym, które odbywało się w sposób równorzędny z ruchem pieszym, stworzyło bariery uniemożliwiające swobodne przemieszczanie się i bezpieczny dostęp, zarówno mieszkańców, jak i turystów, do poszczególnych części placu. Dlatego też ruch pieszy koncentrował się jedynie w obszarach chodników przy pierzejach Rynku. Trudny i niebezpieczny był również dostęp do położonego centralnie na Rynku Górnym trawnika, ponieważ ta część placu otoczona była z każdej strony ruchliwymi ulicami. Lokalna infrastruktura techniczna i społeczna w ramach Rynku Górnego była w złym stanie technicznym i wymagała kompleksowych działań rewitalizacyjnych (znaczne ubytki nawierzchni asfaltowej i chodników, bardzo zły stan sieci wodno-kanalizacyjnej, brak czytelnego oznakowania turystycznego, nieliczna i chaotyczna mała infrastruktura, brak miejsc do krótkiego odpoczynku, burząca estetykę przestrzeni publicznej plątanina napowietrznych linii energetycznych i telefonicznych, brak tablic informacyjno-turystycznych, stylowego oświetlenia Rynku itd.). Analogiczna sytuacja miała miejsce w ramach Rynku Dolnego i ul. Łokietka.

Ulica im. Władysława Łokietka była drogą jednokierunkową, prowadzącą od Rynku Górnego na Rynek Dolny. Posiadała nawierzchnię asfaltową w nie najlepszym stanie technicznym (lokalne nierówności i koleiny). Z obu stron ulicy występowały wąskie chodniki, z licznymi ubytkami i nierównościami. Nachylenie terenu w kierunku Rynku Dolnego oraz niedrożność lokalnej kanalizacji burzowej powodowały, że po intensywnych opadach, duże ilości wody spływały ulicą w kierunku Rynku Dolnego powodując lokalne podtopienia i zawilgocenia.

Ulica Łokietka wymagała kompleksowych nakładów inwestycyjnych (przebudowa nawierzchni na kostkę, kanalizacja burzowa, modernizacja kanalizacji sanitarnej, modernizacja sieci wodociągowej itd.) celem przekształcenia jej w przyjazny dla turystów i mieszkańców pieszy łącznik (długość około 186,5 m) między Rynkiem Górnym a Rynkiem Dolnym.

Rynek Dolny (plac Stefana Żeromskiego), pomimo silnie ukształtowanej funkcji komunikacyjnej (tzw. przejazd tranzytowy pojazdów w kierunku Kielce i Małogoszcza), nie miał wyznaczonych miejsc postojowych, co w konsekwencji skutkowało parkowaniem pojazdów na Rynku Górnym, tj. na placu 2 Czerwca, oraz w ramach pobliskich uliczek. Taka sytuacja powodowała poważne utrudnienia komunikacyjne w centrum Chęcin. Dodatkowo brak było na Rynku Dolnym obszarów uporządkowanej zieleni miejskiej oraz małej architektury, co powodowało, że zatrzymanie się i odpoczynek w rejonie Rynku Dolnego był dla licznych turystów i innych osób przyjezdnych całkowicie nieatrakcyjny. Zniszczona lokalna infrastruktura techniczna (nierówne, pełne ubytków nawierzchnie chodników), a także niewielka, zaniedbana i chaotyczna zieleń miejska, brak ławeczek, alejek spacerowych i tablic informacyjnych powodowały, że miejsce to całkowicie straciło swoje walory historyczne i turystyczne.

Aby wykorzystać potencjał drzemiący w centrum Chęcin i otworzyć ww. obszar dla turystów oraz mieszkańców, zaplanowano szereg prac, które zmieniły wygląd i charakter tego miejsca. Zanim jednak przystąpiono do założonych w projekcie działań rewitalizacyjnych na Rynku Górnym w Chęcinach przeprowadzono badania archeologiczne. Wyniki ww. prac, jak również uzgodnienia ze Świętokrzyskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Kielcach, umożliwiły realizację inwestycji w obszarze Rynku Górnego, Rynku Dolnego oraz ulicy Łokietka łączącej wskazane rynki.

Uzgodnienia z konserwatorem były konieczne, ponieważ podczas prac rewitalizacyjnych na Górnym Rynku, natrafiono na pozostałości chałupy z końca XV wieku. Sposób ułożenia belek świadczy o tym, że budynek został zbudowany techniką ramowo-szkieletową, która trafiła do Polski z Niemiec w XIII wieku. Tak zaawansowany sposób budownictwa charakteryzował duże miasta, a Królewskie Chęciny w tamtym okresie niczym nie odbiegały od ówczesnych wielkich aglomeracji. W chałupie z XV wieku najprawdopodobniej mieszkał szewc. Odkopane zostały piwnice chałup, w których archeolodzy odnaleźli buty średniowieczne, kilkadziesiąt fragmentów skór, a nawet jajka, orzechy, drewniane miski, drewniane mieczyki – zabawki, kosz gospodarczy, ceramikę, szkielet psa, szczura i żuka. Zawalisko wytworzyło specyficzny mikroklimat, dzięki któremu wszystko to, co znajdowało się w piwnicy zachowało się w bardzo dobrym stanie.

Dzięki realizacji projektu estetyka i funkcjonalność centrum Chęcin zmieniła się diametralnie. Przebudowano i schowano pod powierzchnię gruntu blokującą rozwój architektoniczny miasta i psującą estetykę przestrzeni publicznej centrum sieć i plątaninę napowietrznych linii i siecielektrycznych, energetycznych i telefonicznych. Przebudowano także istniejącą sieć kanalizacji deszczowej oraz sieć wodociągów i kanalizacji sanitarnej. Przed rewitalizacją awarie wodociągów i kanalizacji były dużym utrudnieniem. Opady deszczu nierzadko powodowały liczne podtopienia okolicznych posesji. Nowa kanalizacja deszczowa i zbiorniki pod Górnym Rynkiem zbierające deszczówkę rozwiązały ten problem. Przeprowadzone w tym zakresie ww. prace podziemne zostały subtelnie zaakcentowane przez nowe klapy ozdobione herbem miasta, które zainstalowano tak, aby wieże herbu wskazywały zamek górujący nad Chęcinami. Takich akcentów wskazujących na to, że koncepcja rewitalizacji centrum została dogłębnie przemyślana i że nie zapomniano o najdrobniejszych detalach, jest więcej. Przykładowo, na Rynku Górnym i ul. Łokietka ułożono nawierzchnię brukową oraz zamontowano stylowe latarnie i punkty oświetleniowe. Drewniane latarnie nawiązują do latarni ulicznych odpalanych ręcznie, które wykonano w ramach projektu na podstawie jednej z dawnych rycin.

Ponadto wprowadzono zmianę organizacji ruchu (wyznaczono strefę pieszą), zrekonstruowano dawną, zlokalizowaną w tym miejscu studnię oraz kamienne siedzisko, wybudowano fontannę oraz rożne elementy małej architektury, np. ławeczki, zaprojektowano i wykonano strefy zieleni oraz stylowe tablice informacyjne. Wokół Rynku Górnego ograniczono również ruch kołowy. Na ulicach wiodących do ww. Rynku wprowadzono stopniowe ograniczanie dojazdu poprzez zastosowanie ograniczenia prędkości i zakazu wyprzedzania. Natomiast na odcinkach ulic, które już bezpośrednio dochodziły do Rynku Głównego, ograniczono wjazd z dopuszczeniem dojazdu dla pojazdów zabezpieczenia przeciwpożarowego, karetek sanitarnych, śmieciarek, pojazdów technicznych, pojazdów zaopatrzenia miasta oraz pojazdów, których właściciele otrzymali zgodę władz miasta Chęciny. Dodatkowo zaprojektowano postój taksówek wzdłuż zachodniej pierzei Rynku Głównego. Obecnie ruch wokół płyty Rynku odbywa się po powierzchni wyznaczonej kolorystyką i rodzajem materiału. Natomiast ruch pieszych, zgodnie z koncepcją otworzenia tej przestrzeni dla ludzi, jest możliwy po całej płycie.

Na Rynku Dolnym (placu Stefana Żeromskiego), który dawniej był placem, gdzie handlowano bydłem, również odnowiono nawierzchnię brukową oraz zainstalowano tzw. elementy małej architektury, a ponadto wyznaczono przystanek dla komunikacji zbiorowej (ww. przystanek autobusowy i ławki znajdujące się na Rynku Dolnym nawiązują swą stylistyką do stylowych latarni), utworzono 41 miejsc postojowych oraz umieszczono tablice informacyjne dla turystów. Parking w tym miejscu był bardzo potrzebny, ponieważ na Rynku Górnym miejsc do parkowania jest niewiele. Zaprojektowano również pętlę do zawracania dla busów i autobusów oraz 3 miejsca postojowe dla tego typu pojazdów. Rynek Dolny ma więc być buforem dla komunikacji kołowej i tym samym ograniczyć przejazd przypadkowych samochodów w kierunku Rynku Górnego ulicą Staszica. Złagodzeniem technicznego charakteru placu jest wprowadzenie na jego płytę 4 wysp dostępnych jedynie dla pieszych z wkomponowanymi elementami zieleni niskiej. Podczas realizacji projektu nie zapomniano również o elementach mających swoje odniesienie w historii miasta. Jednym z nich stała się laska sądownicza, którą jako element małej architektury w postaci rzeźby (jedynej w regionie), zlokalizowano na południowej pierzei Rynku Górnego. Kolejny taki element to studnia z ukrytym skarbem Królowej Bony. Wzdłuż pierzei południowej rozstawionych zostało 11 dysz wodnych, z których różnymi wysokościami, przy podświetlaniu kolorowymi światłami wypływa woda. Wywołane hasło skarbu może być atrakcją turystyczną i jednym z celów odwiedzenia miasta.

Ważnym elementem projektu była również rozbudowa i unowocześnienie systemu monitoringu w centrum oraz iluminacja świetlna: studni i siedziska (oświetlenie z wewnątrz zadaszenia studni oraz poprzez lampy montowane w posadzce od strony wnętrza Rynku), a także poidełka znajdującego się na drodze prowadzącej do kościoła parafialnego i dalej ruin zamku chęcińskiego. Ukierunkowane oświetlenie zainstalowano również w posadzce rynku, a także zastosowano podświetlenie basenu fontanny i jej elementów rzeźbiarskich znajdujących się ponad lustrem wody.

Partycypacja społeczna drogą do coraz lepszych rozwiązań rewitalizacyjnych…

Nie zapomniano również o tym, jak ważna jest partycypacja społeczna w projektach rewitalizacyjnych. Podczas realizacji działań rewitalizacyjnych przeprowadzono konsultacje z mieszkańcami, którzy zgłaszali swoje pomysły odnośnie przyszłych funkcji i wyglądu centrum miasta. Zgłaszane uwagi były analizowane, co zaowocowało, m.in. zmianami w pierwotnej koncepcji rewitalizacji ww. obszaru. Jako przykład można tu przytoczyć fakt, iż początkowo planowano Rynek Górny całkowicie zamknąć dla ruchu samochodowego. Po uwagach mieszkańców zdecydowano się jednak na umożliwienie przejazdów z ul. Długiej w ul. Małogoską oraz z ul. Staszica w ul. Jędrzejowską. Ponadto, jak już wcześniej wspomniano, plac budowy musieli przebadać archeolodzy, ponieważ podczas robót natrafiono na pozostałości średniowiecznych domostw. W związku z powyższym realizacja inwestycji opóźniła się niemalże o rok. Okazało się to jednak nawet korzystne, ponieważ mieszkańcy zyskali dodatkowy czas na uzasadnienie swoich propozycji odnośnie modyfikacji pierwotnie przyjętej koncepcji rewitalizacji. Pierwotnie zakładała ona pojawienie się w centrum płyty pozbawionej drzew, co argumentowano historią tego miejsca: plac w Chęcinach jest placem średniowiecznym więc drzew na nim być nie powinno. Jednak mieszkańcy po prostu chcieli zieleni w centrum. Tak też się stało i po wyrażeniu zgody przez konserwatora zabytków, drzewa pozostały. Kolejną modyfikacją było wybudowanie schodów zamiast nachylonego ku lokalom usługowym chodnika (zgodnie z projektem i zaleceniami konserwatora powierzchnia górnego rynku była płaską powierzchnią). Ta zmiana została podyktowana praktycznymi względami, gdy okazało się, iż podczas zimy, oblodzona, pochyła tafla chodnika uniemożliwia ludziom bezpieczne przemieszczanie się. Władze gminy zawnioskowały więc u konserwatora o zgodę na wykonanie zejść tarasowych przy pierzei wschodniej i zachodniej. Po jej uzyskaniu zejścia tarasowe udało się wykonać jeszcze w ramach projektu. Przy ww. zejściach wykonano także balustrady wyglądem nawiązujące do zamontowanych na Rynku latarni. Takie rozwiązanie ułatwiło poruszanie się pieszych, w tym szczególnie osób starszych, nie tylko latem, ale przede wszystkim zimą, kiedy jest ślisko. Naprzeciw potrzebom mieszkańców władze lokalne wyszły również podczas realizacji części projektu dotyczącej rewitalizacji ulicy Łokietka. Jest ona otoczona z obu stron budynkami mieszkalnymi, więc zrezygnowano na niej z montowania klasycznych latarni, a zaprojektowano i wykonano niskie, kamienne bloki z lampami łagodnie oświetlającymi chodnik.

Co więcej, świetne rezultaty realizowanego projektu były bodźcem dla właścicieli kamienic znajdujących się przy Rynku, którzy zaczęli je odnawiać tak, aby wpasowały się w nową estetykę Chęcin. Dzięki temu doskonale wyeksponowano walory rewitalizowanego obszaru, który stał się przyjazny dla wszystkich chcących tam odpoczywać, a także prowadzić działalność gospodarczą (w nowej infrastrukturze pojawiły się, np. zejścia schodami terenowymi na poziom wejść do sklepów). Osiągnięto więc najważniejsze założenia rewitalizacji, tj. aktywizację społeczną i gospodarczą zdegradowanych obszarów. Rewitalizacja rynku była integralną częścią przemian miasteczka, które jest położone na szlaku turystycznym, a rewitalizowane rynki stały się starówką Chęcin. Kolejne projekty, realizowane przez gminę i miasto Chęciny, stały się doskonałym uzupełnieniem ww. działań.

Efekty realizacji projektu rewitalizacji centrum Chęcin z uznaniem przyjęli nie tylko mieszkańcy i turyści. Projekt został również doceniony na arenie ogólnopolskiej, znalazłszy się wśród dziesięciu Top Inwestycji Komunalnych Polski Wschodniej 2015. Powyższego wyboru dokonała Rada Konsultacyjna konkursu Top Inwestycje Komunalne Polski Wschodniej 2015 przy wsparciu redakcji portalu samorządowego oraz internautów. Głównymi kryteriami oceny projektów były: zakres inwestycji w odniesieniu do budżetu i możliwości samorządu, walory estetyczne, funkcjonalność, nowatorstwo, współpraca z lokalną społecznością na etapie projektowania inwestycji, montaż finansowy oraz aktywne gospodarowanie majątkiem. W konkursie wyróżniono więc projekty, które w największym stopniu przyczyniły się do rozwoju gospodarki, podniosły atrakcyjność i konkurencyjność regionu oraz poziom życia mieszkańców pięciu województw wschodniej części Polski (województw: podlaskiego, lubelskiego, warmińsko-mazurskiego, podkarpackiego i świętokrzyskiego) w ostatnich dziesięciu latach.

Należy dodać, że to nie pierwsza nagroda przyznana za rewitalizację chęcińskich rynków. W piątej edycji konkursu na najładniejszą inwestycję 2014 r. w Świętokrzyskiem „Złoty Żuraw 2014”, laureatem jednej z najważniejszych nagród zostały chęcińskie rynki. To właśnie za ich rewitalizację przyznano „Złotego Żurawia” w kategorii obiekty zrewitalizowane. Również w konkursie na najlepszą architekturę województwa świętokrzyskiego minionego roku, ogłoszonym przez odział regionalny Stowarzyszenia Architektów Polskich, w kategorii przestrzeń publiczna, II miejsce za kompleksową rewitalizację historycznego centrum Chęcin otrzymali autorzy projektu z Autorskiej Pracowni Architektury CAD Sp. z o.o. oraz burmistrz i miasta Chęciny, Robert Jaworski.

Rewitalizacja rynków była integralną częścią przemian Chęcin, a fakt, iż rynki zostały wyróżnione pośród dziesiątek innych inwestycji, zgłaszanych przez znacznie większe Polskie miasta ( jak: Lublin, Białystok, Suwałki czy Olsztyn) dowodzi, że obrany kierunek rozwoju przynosi bardzo pozytywne efekty, a gmina Chęciny jest już kojarzona z synonimem dobrej jakości.

Komplementarnie w duchu średniowiecznym – Niemczówka i jej potencjał…

Rewitalizacja centrum Chęcin była zaledwie początkiem ambitnych planów odnowienia miasta i nadania poszczególnym jego obszarom nowych funkcji oraz przywrócenia im dawnej świetności. Kolejnym elementem ww. zamierzeń była realizacja projektu pn. Odnowa potencjału historyczno-kulturowego zabytkowego budynku, tzw. Niemczówki w Chęcinach poprzez utworzenie kompleksowego centrum informacji turystycznej i historycznej, który doskonale wpisywał się w założenia NSRO dotyczące konieczności rewitalizacji obszarów będących elementami historycznego dziedzictwa, dodając komplementarne działania informacyjne i promocyjne wspierające budowanie świadomości i wiedzy wśród mieszkańców oraz ludzi odwiedzających Chęciny, na temat historycznego dziedzictwa tego miejsca. Projekt uzyskał dofinansowanie ze środków EFRR w ramach RPOWŚ 2007-2013, osi priorytetowej II. Wsparcie innowacyjności, budowa społeczeństwa informacyjnego oraz wzrost potencjału inwestycyjnego regionu, działania 2.3. Promocja gospodarcza i turystyczna regionu, w kwocie 1 286 174,12 PLN, co stanowiło niemalże połowę kosztów całkowitych realizacji projektu. Inwestycję zrealizowano w 2010 r. Jej przedmiotem była adaptacja zabytkowego budynku, tzw. Niemczówki na Centrum Informacji Turystycznej i Historycznej.

Kamienica Niemczówka to budynek w stylu renesansowym, wybudowany w XVI w. To obiekt murowany, parterowy, podpiwniczony, z obszerną sienią przejazdową oraz poddaszem użytkowym w stromym dachu o konstrukcji drewnianej. Został wybudowany w 1570 r. z przeznaczeniem na karczmę.

Niemczówka po remoncie

Projekt polegał na odgruzowaniu, wyremontowaniu i zagospodarowaniu części piwnicznej, przekształceniu poddasza na pokoje noclegowe, odnowieniu elewacji oraz wymianie konstrukcji, poszycia dachowego wraz z instalacjami elektrycznymi i centralnego ogrzewania, a także wybudowaniu dodatkowego pomieszczenia, w którym umieszczono piec olejowy oraz zbiorniki na olej opałowy. Ponadto zagospodarowano dziedziniec poprzez utworzenie w nim auli koncertowej, a także urządzono Centrum Informacji Turystycznej. Zmiana sposobu użytkowania budynku dotyczyła adaptacji pomieszczeń na funkcje kompleksowej obsługi ruchu turystycznego, obejmującą: pomieszczenie informacji turystycznej (biura dla pracowników, stanowiska komputerowe z dostępem do internetu, gabloty z broszurami informacyjnymi itd.), salę turystyczno- -multimedialną (tzw. sala wielka, docelowo głównie dla grup zorganizowanych, prezentacja filmów i innych materiałów turystyczno- historycznych, gabloty wystawowe itp.), salę muzealno- wystawową (m.in. gabloty z zabytkowymi eksponatami, ekspozycje rotacyjne i okolicznościowe), galerię artystyczną w piwnicach Niemczówki (ekspozycje obrazów prezentujących Chęciny i okolice, dzieła lokalnej sztuki ludowej eksponowane punktowym podświetleniem), minidziedziniec Niemczówki – miejsce prezentacji turystycznych w okresie letnim, trzy pokoje noclegowe na poddaszu – całkowicie bezpłatne, udostępniane przez gminę Chęciny gościom przybyłym na jej zaproszenie.

Ze względu na zabytkowy charakter obiektu sale wystawowe zachowały historyczny wystrój wnętrz. Szczegółowe uzgodnienia dotyczące elementów wyposażenia, podobnie jak to miało miejsce w przypadku rewitalizacji centrum Chęcin, zostały wykonane w porozumieniu ze Świętokrzyskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Kielcach. We wszystkich pomieszczeniach zapewniono wentylacje grawitacyjną, a obiekt dostosowano do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Zaplanowano również budynek gospodarczy do usytuowania w nim pomieszczeń, które nie powinny być wprowadzone do budynku zabytkowego ze względu na jego wartość historyczną, formę architektoniczną i projektowaną funkcję, natomiast musiały zostać zaprojektowane dla doprowadzenia całego założenia do obowiązujących warunków technicznych. Tak więc w budynku gospodarczym znalazła się kotłownia olejowa oraz magazyn oleju opalowego, śmietnik, pomieszczenia porządkowe mieszczące sprzęt do utrzymania porządku na terenie obiektu oraz sanitariaty ogólno dostępne, w tym inwalidzki, którego nie można było pomieścić w korpusie głównym. Zaprojektowanie sanitariatów zewnętrznych pozwoliło również na wykorzystywanie dziedzińca obiektu w okresie letnim jako miejsca organizowania imprez kulturalnych, takich jak np. koncerty na wolnym powietrzu.

Projekt doskonale wpisywał się w koncepcję rewitalizacji Chęcin, jak również stanowił uzupełnienie oferty turystycznej miasta. Dzięki realizacji ww. inwestycji utworzono 3 miejsca pracy, a adaptacja zabytkowego budynku Niemczówki w Chęcinach w powiązaniu z inwestycjami w sferze infrastruktury, rekreacji oraz historyczno-kulturowej umożliwiła stworzenie bogatej oferty skierowanej do szerszego grona odbiorców. Dzięki temu zwiększyła się liczba turystów, co bezpośrednio przełożyło się na wzrost dochodów w sferze okołoturystycznej oraz jej rozwój. Wpłynęło to na lepszą sytuację miejscowej ludności i zwiększyło zamożność gminy, także bezpośrednio poprzez większe wpływy do budżetu samorządowego.

I jeszcze trochę promocji z historią na pierwszym planie…

Aby dopełnić rewitalizacyjne działania infrastrukturalne ciekawą treścią oraz uzupełnić ofertę turystyczną gminy i miasta Chęciny, zdecydowano się na realizację kolejnego projektu, pn. Kampania promocyjna „Historia Państwa Polskiego na przykładzie dziejów Zamku Królewskiego w Chęcinach – wielkie inscenizacje, czyli bezcenne lekcje historii na żywo”. Został on dofinansowany w kwocie 300 000 PLN (koszty całkowite wyniosły 375 000 PLN) w ramach RPOWŚ 2007-2013, Oś priorytetowa II. Wsparcie innowacyjności, budowa społeczeństwa informacyjnego oraz wzrost potencjału inwestycyjnego regionu, działanie 2.3. Promocja gospodarcza i turystyczna regionu. Okres realizacji przedmiotowego projektu to lata 2011-2012.

Objęty projektem obszar, w szczególności Wzgórze Zamkowe w Chęcinach, choć posiadało wspaniały potencjał, było jednym z najsłabiej wykorzystanych w regionie świętokrzyskim zasobów turystycznych. W gminie Chęciny brakowało działań informacyjno-promocyjnych, dlatego zdecydowano się aktywizować mieszkańców i zorganizować ponadregionalną kampanię promocyjną. Projekt obejmował następujące działania:

Impreza promocyjna w 2011 r.: Okres świetności państwa polskiego, czyli symboliczny skarb królowej Bony – walki bractw rycerskich, gry i zabawy średniowieczne, teatr uliczny, pokaz średniowiecznego rzemiosła, tańce dworskie, poszukiwanie skarbu królowej Bony. Impreza promocyjna w 2012 r.: Od upadku do odrodzenia, czyli od potopu szwedzkiego do odzyskania niepodległości – szlacheckie waśnie, teatr ognia i szpady, atak wojsk szwedzkich, itp. Imprezy zaplanowano na czerwiec, jako symboliczne otwarcie sezonu turystycznego w gminie i mieście Chęciny, jednym z bardziej interesujących miejsc dla turystów wypoczywających na ziemi świętokrzyskiej.

Pierwsza impreza promocyjna zorganizowana w 2011 r. pod hasłem: Okres świetności państwa polskiego, czyli symboliczny skarb królowej Bony miała formę zjazdu, podczas którego zaprezentowane zostały szlacheckie waśnie, rycerskie pojedynki oraz tańce dworskie. Na początku wystąpił teatr uliczny zachęcający wszystkich do wzięcia udziału w zabawie na placu pod zamkiem, gdzie znajdowały się również stragany z kuchnią staropolską oraz warsztaty rzemieślnicze. Do królewskiego miasta Chęciny przybyli królewscy rycerze, którzy przedstawili inscenizacje nadania aktów lokacyjnych wraz z wręczeniem burmistrzowi kopii dokumentu i miecza z okolicznościowym grawerunkiem, który przygotowany został w czasie trwania zjazdu. Nie zabrakło również atrakcji dla najmłodszych (wesołe miasteczko) oraz trochę starszych. Kulminacją zjazdu był pokaz teatru ognia i szpady. Podczas wydarzenia zorganizowano także grę terenową Poszukiwanie skarbu królowej Bony, w której rywalizowały 3-6-osobowe drużyny. Organizator zachęcał, aby drużyny te były przebrane w elementy stroju z epoki królowej Bony. Brak przebrania nie wykluczał z udziału w grze, jednak zachętą do założenia historycznego stroju była specjalna nagroda organizatora dla całej drużyny.

Natomiast w ramach kampanii promocyjnej w roku 2012 odbyło się drugie wielkie wydarzenie, odkrywające kolejną kartę z historii, tym razem pod hasłem: Od upadku do odrodzenia, czyli od potopu szwedzkiego do odzyskania niepodległości. Kolejny zjazd rozpoczął się już na rynku, w centrum miasta. Przemarsz teatru ulicznego do głównego miejsca imprezy ponownie zwrócił uwagę mieszkańców i turystów. Podczas zjazdu zaprezentowane zostały szlacheckie waśnie, rycerskie pojedynki oraz balet dworski. Na placu przy wzgórzu zamkowym znalazły się stragany z kuchnią staropolską oraz warsztaty rzemieślnicze. Osada rycerska rozbiła swoje namioty i prezentowała ówczesne życie, tj. m.in. pokazy walk, rzemiosł, gier i zabaw. Można też było wziąć czynny udział w przedstawieniu widowiska historycznego mającego postać działań animacyjnych prezentujących grę planszową „Skarbiec Koronny i inne tajemnice Chęcin”. Podsumowaniem było wręczenie burmistrzowi monety okolicznościowej, która przygotowana została w czasie trwania zjazdu.

Dzięki ponadregionalnej kampanii promocyjnej udało się wypromować zapomniane okolice oraz skarby gminy i miasta Chęciny, jak również regionu świętokrzyskiego. Stwarzając ofertę atrakcyjną dla całych rodzin, zachęcono mieszkańców do czynnego uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych odbywających się w Chęcinach. Różnorodny produkt turystyczny regionu gminy Chęciny, będący częścią oferty turystycznej województwa świętokrzyskiego pozwolił wypromować jego markę, co przełożyło się na przyciągnięcie znacznie większej liczby turystów, którzy mogli zwiedzać i zachwycać się zabytkami, których piękno uwypukliły przeprowadzone działania rewitalizacyjne oraz informacyjno-promocyjne.

Odnowa zdegradowanych obszarów to również usprawnienie komunikacji…

W ramach kompleksowej rewitalizacji centrum Chęcin odnowiono i nadano nowe funkcje miejskim rynkom oraz łączącej je ulicy Łokietka. Dalsze działania koncentrowały się na przywracaniu dawnej świetności i nadawaniu nowych funkcji zabytkowym budynkom znajdującym się w pobliżu. Zadbano również o infrastrukturę drogową jako uzupełnienie działań rewitalizacyjnych. Na ten cel gmina i miasto Chęciny pozyskała w ramach RPOWŚ 2007-2013 środki z osi priorytetowej III. Podniesienie jakości systemu komunikacyjnego regionu, działania 3.2 Rozwój systemów lokalnej infrastruktury komunikacyjnej, na realizację projektu pn. Modernizacja infrastruktury drogowej i parkingu w Chęcinach odciążająca ruch kołowy w centrum miasta (ulice: Armii Krajowej, Partyzantów, Staszica, Franciszkańska, Floriańska, Strażacka, Przedborska). Projekt realizowano w latach 2009-2012, przy współfinansowaniu z EFRR wynoszącym 1 235 061,83 PLN i kosztach całkowitych inwestycji równych 2 313 881,39 PLN.

Przedmiotem projektu była modernizacja w Chęcinach ulic: Armii Krajowej, Partyzantów, Staszica, Franciszkańskiej, Floriańskiej, Strażackiej, Przedborskiej oraz parkingu.

W ramach wskazanych ulic wykonano: warstwę ścieralną z betonu asfaltowego, oznakowanie poziome i pionowe, chodniki z kostki brukowej betonowej. Efektem inwestycji jest 2244 mb odbudowanych ulic, 3952 mb chodników oraz 2286,5 m2 odbudowanego parkingu. Powstało też 220 mb kanalizacji deszczowej, poprawiającej cyrkulację wód opadowych przy ul. Armii Krajowej. Na parkingu nastąpiła przebudowa całej nawierzchni na nawierzchnię z kostki betonowej i powstało 88 nowych miejsc parkingowych. Realizacja projektu modernizacji ulic i parkingu w Chęcinach była bardzo potrzebna, ponieważ znacząco poprawił się stan lokalnej infrastruktury drogowej, z której codziennie korzystają mieszkańcy Chęcin, turyści, licznie odwiedzających miasto, inne osoby przyjezdne, właściciele lokalnych punktów usługowo-handlowych. Ponadto ruch kołowy w centrum Chęcin został znacznie odciążony, co umożliwiło kompleksową rewitalizację Rynku w Chęcinach. Nastąpiła również poprawa bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz obniżył się poziom spalin i hałasu, generowany wcześniej przez pojazdy najeżdżające na ubytki, koleiny itp. Poprawa lokalnej infrastruktury drogowej odegrała jedną z najważniejszych ról dla rozwoju miasta. Wskazane w projekcie ulice stworzyły bardzo ważną, spójną siatkę ciągów komunikacyjnych, stanowiących ważny korytarz drogowy umożliwiający przejazd przez Chęciny z pominięciem centrum. Nastąpiła również znacząca poprawa estetyki przestrzeni miejskiej, co udało się osiągnąć z największą dbałością o środowisko naturalne. Przykładowo, jedynie w ramach przebudowy ul. Armii Krajowej zaszła konieczność usunięcia 4 drzew, wrastających w chodnik i niszczących jego nawierzchnię. Wycinka ta została przeprowadzona zgodnie z obowiązującymi przepisami, po uzyskaniu wymaganych pozwoleń.

Chęcińska perła – Zamek Królewski i jego nowe życie…

Rewitalizacja zdegradowanego obszaru prowadząca od jego odnowy i nadania mu nowych funkcji jest priorytetem jeżeli ma on wydźwignąć się z upadku i zacząć być miejscem przyjaznym do życia i/lub do prowadzenia działalności gospodarczej. Nie każdy jednak obszar ma tak wielki potencjał jak Chęciny, które właśnie dzięki rewitalizacji odnowiły swój najbardziej rozpoznawalny symbol – Wzgórze Zamkowe i Zamek Królewski. Projekt ten jest najlepszym przykładem inwestycji realizowanej poza osią rewitalizacyjną, a mającej rewitalizacyjny charakter. Projekty tego typu w obecnej perspektywie finansowania Unii Europejskiej będą dodatkowo wspierane środkami budżetu pastwa. Projekt pn. Zamek Królewski w Chęcinach historycznym miejscem mocy ziemi świętokrzyskiej – kompleksowe zagospodarowanie Wzgórza Zamkowego i organizacja ponadregionalnego wydarzenia Oblężenie chęcińskiej warowni został zrealizowany w latach 2009-2015 dzięki wsparciu środków z RPOWŚ 2007-2013, w ramach osi II Wsparcie innowacyjności, budowa społeczeństwa informacyjnego oraz potencjału inwestycyjnego regionu, działania 2.3 Promocja gospodarcza i turystyczna regionu. Całkowity koszt inwestycji zamknął się w kwocie 7 883 880,41 PLN, a dofinansowanie z EFRR wyniosło 6 161 272,04 PLN.

Przedmiotem projektu było kompleksowe zagospodarowanie Wzgórza Zamkowego w Chęcinach oraz organizacja ponadregionalnej imprezy promocyjnej. Inwestycja była na tyle ważna, iż na terenie Wzgórza Zamkowego od 1877 r. prowadzane były liczne prace konserwatorskie, jednak nigdy nie przeprowadzono kompleksowego remontu i odnowienia historycznych elementów oraz całego terenu z nimi związanego.

Zamek składa się z dwóch części, Zamku Górnego, który powstał na przełomie XIII i XIV wieku jako pierwszy i cechował się rozbudowaną architekturą, oraz Zamku Dolnego dobudowanego kilkadziesiąt lat później, stanowiącego zaplecze dla głównego Zamku Górnego. Zamek Górny, otoczony murem, położony jest między dwoma okrągłymi basztami, z których na wschodniej zlokalizowany jest punkt widokowy. Wejście do strony wschodniej było zabezpieczone zamykaną bramą, za którą znajdują się schody prowadzące na dziedziniec. Przy wschodniej wierzy widokowej znajdowała się prawdopodobnie kaplica, z której zachowało się sklepienie i północna ściana na połowie pomieszczenia bez dachu. Zachowane były natomiast piwnice pod kaplicą, częściowo zagruzowane o powierzchni około 30 m2. Przy północnym murze zostały odbudowane ściany po pomieszczeniach mieszkalnych, tzw. wielkiego domu bez zadaszenia o powierzchni około 120 m2 (powierzchnia całego Zamku Górnego to około 1300 m2). Zamek Dolny otoczony murem obronnym z czterokątną basztą od północno-zachodniej strony i bramą wejściową na zachodniej ścianie miał niezabudowany dziedziniec o nieregularnej powierzchni, na którym znajdowało się miejsce po dawnej studni (powierzchnia Zamku Dolnego to około 1700 m2). Oświetlenie zamku obejmowało jedynie dwie okrągłe wieże Zamku Górnego i czterokątną basztę na Dolnym Zamku. Dojście do Zamku ze wszystkich stron było utrudnione. Prowadziły do niego nieregularne gruntowe nieutwardzone ścieżki, bez oświetlenia i zabezpieczeń na odcinkach stromych. Również dojazd do parkingu znajdującego się u podnóża Zamku oraz sam parking nie były oświetlone.

Przedmiotem projektu była modernizacja w Chęcinach ulic: Armii Krajowej, Partyzantów, Staszica, Franciszkańskiej, Floriańskiej, Strażackiej, Przedborskiej oraz parkingu.

W ramach projektu zdecydowano się wykonać prace rewitalizacyjne na Zamku Górnym: odbudowę pomieszczenia kaplicy – dawnego skarbca, adaptację pomieszczeń piwnic na sezonową minikawiarnię, zadaszenie nad wejściem do wieży wschodniej, ustawienie lunet wrzutowych na tejże wieży, montaż automatycznej bramki wejściowej/ wyjściowej, stylowych ławek, uporządkowanie dziedzińca zamku i zamontowanie tablic informacyjnych. Inwestycja na Zamku Dolnym objęła budowę budynku starej piekarni, gdzie będą wybijane dukaty z wizerunkiem zamku, udostępnienie wieży zachodniej poprzez zabudowę ganków i przygotowanie wejścia oraz wykonanie wewnątrz schodów metalowych, ułożenie ławek z bali drewnianych w kształcie amfiteatru, odbudowę i wykonanie zadaszenia studni, montaż automatycznej bramki wejściowej/wyjściowej oraz konstrukcję schodów metalowych przy tej bramce, udostępnienie wieży na wystawy lub wernisaże (konstrukcja schodów wewnątrz, doprowadzenie oświetlenia), urządzenie platformy widokowej, ustawienie lunet wrzutowych, ustawienie tablicy informacyjnej, budki biletowej oraz uporządkowanie dziedzińca.

W ramach całego Wzgórza Zamkowego i zamku wykonano profesjonalną pełną iluminację świetlną, zamontowano lunety ułatwiające zwiedzającym podziwianie okolicy, ustawiono repliki armat. Przeprowadzono również prace przy drogach dojścia na zamek oraz na parkingu z niezbędnymi elementami, tj. wybudowano szalet oraz pawilon z funkcją toalety i kawiarni. Prace budowlane poprzedziły badania archeologiczne.

Prace rewitalizacyjne zostały uzupełnione w ramach kolejnego etapu projektu elementami promocyjnymi. Przygotowano walki bractw rycerskich, osadę rycerską z jadłem średniowiecznym i pokazami średniowiecznego rzemiosła, muzykę średniowieczną, pokaz tańca dworskiego, pokaz dawnej broni i strojów średniowiecznych oraz teatr ognia.

Podobnie jak w przypadku rewitalizacji centrum Chęcinrównież wyżej omawiana inwestycja na chęcińskim zamku została zauważona i doceniona w ogólnopolskim plebiscycie. Zamek Królewski w Chęcinach uplasował się na drugim miejscu w internetowym plebiscycie na najlepszy produkt turystyczny 2015 r. Konkurs, w którym wybierany był najbardziej atrakcyjny, nowatorski i przyjazny turystom produkt, gwarantujący najlepsze doznania kulturalne, rozrywkowe lub rekreacyjno-przygodowe, został przygotowany przez Wirtualną Polskę oraz Polską Organizację Turystyczną. Głosowanie trwało przez dwa tygodnie, od 19 września do 3 października. W tym czasie głosy oddało 12 135 internautów. Każda chętna osoba mogła oddać tylko jeden głos. Do udziału w plebiscycie zgłoszono 16 produktów (każde województwo zgłosiło jeden). Zwycięzca jest nagradzany Certyfikatem Internautów wręczanym na oficjalnej gali organizowanej przez Polską Organizację Turystyczną podczas Targów Tour Salon. Zwycięzcą i tym samym zdobywcą tytułu najlepszego produktu turystycznego 2015 r. został produkt: Light.Move.Festival.Łódź, na który zagłosowało 3026 osób. Drugie miejsce zajął właśnie Zamek Królewski w Chęcinach (2108 głosów), a trzecie Zamek w Mosznej (1285 głosów).

Realizacja inwestycji zagospodarowania Wzgórza Zamkowego w Chęcinach w powiązaniu z inwestycjami, np. sportowo- rekreacyjnymi umożliwiła stworzenie bogatej oferty skierowanej do szerszego grona odbiorców. Zabytkowa monumentalna budowla obronna, górująca nad okolicą przyciąga uwagę przejeżdżających drogą krajową S7 i zachęca do zwiedzenia, a profesjonalna iluminacja zamku sprawiła, że miejsce to stało się jeszcze bardziej atrakcyjne, co zaowocowało m.in. zwiększeniem liczby turystów odwiedzających Chęciny.

Pisząc o inwestycjach prowadzonych w Chęcinach, nie można pominąć projektu pn. Budowa nowoczesnego i funkcjonalnego kompleksu sportowo-rekreacyjnego wraz z infrastrukturą towarzyszącą w Chęcinach. Choć nie jest on przykładem typowych działań rewitalizacyjnych, to jednak doskonale uzupełnił plany lokalnych władz, wpisując się w koncepcję stworzenia kompleksowej oferty spędzania czasu wolnego dla mieszkańców oraz turystów. Należy bowiem pamiętać, iż rewitalizacja nie może być postrzegana jedynie jako remont istniejących budynków czy centrów miast, ale przede wszystkim jako narzędzie społecznego i gospodarczego ożywiania zdegradowanych, zaniedbanych obszarów.

Budowa hali była konieczna, ponieważ w Chęcinach wyraźnie brakowało obiektu, który pełniłby funkcje sportowo- rekreacyjne i umożliwiałby, szczególnie dzieciom i młodzieży, aktywne i zdrowe spędzanie wolnego czasu. Jednocześnie w mieście brakowało miejsca, gdzie można było organizować zawody sportowe oraz imprezy masowe i okolicznościowe zgodnie z obowiązującymi standardami i normami bezpieczeństwa. Obserwowany wzrost zachorowań mieszkańców na różnego rodzaju schorzenia, wady postawy, szczególnie u dzieci i młodzieży, spowodowane brakiem ruchu i aktywnego wypoczynku potwierdzały konieczność budowy w gminie Chęciny (15 000 mieszkańców) centrum sportowo- rekreacyjnego. Projekt był uzasadniony również z ekonomicznego punktu widzenia (wspólna lokalizacja dla szeregu dyscyplin sportowych i rodzajów aktywności). Koszty jego działalności, finansowane z budżetu UGiM Chęciny, były znikome w porównaniu do korzyści ekonomicznych i społecznych dla gminy i jej mieszkańców.

W ramach projektu powstała: pełnowymiarowa, wielofunkcyjna hala sportowa (z boiskami do piłki ręcznej, siatkówki, koszykówki, halowej piłki nożnej, przestrzeni do innych dyscyplin sportowych, np. judo, zapasy), mogąca pomieścić 1300 widzów, wraz z mini trybunami planowanymi wewnątrz obiektu (ok. 1000 miejsc) i pełnym zapleczem socjalno-sanitarnym (szatnie, toalety, natryski itd.), a także boiska zewnętrzne, np. do piłki ręcznej, kort tenisowy oraz parking na ponad 100 miejsc (samochody osobowe i autokary). Działania te były możliwe dzięki dotacji z RPOWŚ 2007-2013, oś priorytetowa 5. Wzrost jakości infrastruktury społecznej oraz inwestycje w dziedzictwo kulturowe, turystykę i sport, działanie 5.3. Inwestycje w sferę dziedzictwa kulturowego, turystyki i sportu.

Projekt realizowano w latach 2009-2013, a jego koszty całkowite wyniosły 18 905 595,42 PLN, w tym dofinansowanie z UE 4 800 000 PLN. W realizacji ww. projektu finansowo partycypowało również Starostwo Powiatowe, które wniosło wkład w kwocie 2 381 470 PLN oraz Ministerstwo Sportu i Turystyki, dotując budowę hali dofinansowaniem równym 2 780 000 PLN. Wkład gminy i miasta Chęciny został wniesiony w wysokości 8 944 125,42 PLN. Wybudowany obiekt spełnił oczekiwania lokalnej społeczności. Hala stała się bardzo ważną bazą sportową dla klubów działających na terenie gminy. W hali odbywają się również zajęcia fitness dla mieszkańców, a co ważne podkreślenia, kluby sportowe i szkoły korzystają z obiektu bezpłatnie. W hali prowadzone są zajęcia kulturalne dla dzieci i młodzieży, spotkania klubu seniora, zespołów KGW. Ponadto odbywają się tam koncerty, przedstawienia teatralne, występy szkolne.

Zarządzające halą Centrum Kultury i Sportu w Chęcinach pozyskało w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 środki na doposażenie obiektu, tj. wyposażenie siłowni, zakup rowerów i utworzenie wypożyczalni, zakup sceny i sprzętu nagłośnieniowego (wykorzystywanego podczas nagłaśniania imprez gminnych, w tym odbywających się na rewitalizowanych rynkach).

Spacerkiem po Chęcinach – Ścieżka Mnicha ku zabytkom miasta…

Miasto i gmina Chęciny w okresie programowania UE 2007-2013 sięgała po dotacje również w ramach krajowych programów operacyjnych, dopełniając inwestycje zrealizowane ze środków RPOWŚ 2007-2013. Był to np. wspomniany wyżej Program Rozwoju Obszarów Wiejskich. Środki Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, w wysokości 330 951,44 PLN, pozwoliły na realizację projektu pn. Odbudowa ciągu spacerowo- pieszego „Ścieżka Mnicha” oraz utworzenie Drużyny Rycerskiej Ziemi Chęcińskiej (działanie Odnowa i rozwój wsi). Całkowita wartość projektu realizowanego w latach 2009-2010 wyniosła 515 647,05 PLN.

Celem operacji było odnowienie potencjału kulturowo- -historycznego Chęcin i w efekcie wzrost liczby turystów w Chęcinach poprzez promocję zabytkowych obiektów sakralnych. Projekt składał się z dwóch, ściśle ze sobą powiązanych działań: budowy ciągu pieszego łączącego znajdujące się na terenie miasta obiekty sakralne, tj. klasztor oo. Franciszkanów, klasztor ss. Bernardynek i kościół parafialny pw. Świętego Bartłomieja oraz świeckie, np. kamienica Niemczówka, tworzące symboliczną „Ścieżkę Mnicha”, a także stworzenie Drużyny Rycerskiej wraz z zakupem wyposażenia i strojów dla dziewięciu rycerzy, sześciu dam oraz czterech giermków.

Dzięki dotacji z PROW wybudowano i oznakowano ww. „Ścieżkę Mnicha” – pieszy szlak turystyczny, symbolicznie naśladujący dawne wędrówki chęcińskich zakonników.

Rozpoczyna się on na odnowionym już wcześniej w ramach działania 3.2. RPOWŚ 2007-2013 parkingu, koło klasztoru oo. Franciszkanów. Zostały tam zlokalizowane tablice informacyjne, ławeczki, stoliki, kosze na śmieci. Następnie ul. Franciszkańską dochodzimy do ul. Małogoskiej, gdzie można zwiedzić klasztor ss. Bernardynek oraz zabytkową kamienicę Niemczówkę. Kolejny etap szlaku to przejście do ul. Jędrzejowskiej ciągiem pieszym przylegającym do ul. Ogrodowej. Ścieżka kończy się przy kościele parafialnym pw. Świętego Bartłomieja, gdzie zamontowana została rzeźba mnicha wykonana z piaskowca.

Druga część projektu polegała na utworzeniu Drużyny Rycerskiej Ziemi Chęcińskiej. Miasto królewskie Chęciny doczekało się swoich oryginalnych rycerzy i starodawnych dam, którzy intensywnie promują gminę, szczególnie w sezonie turystycznym oraz podczas uroczystości, imprez i festynów. Dzięki funduszom UE zakupione zostały stroje i zbroje rycerskie, stroje dla giermków, suknie dla dam, nakrycia głowy oraz płaszcze. Realizacja projektu podniosła atrakcyjność turystyczną Chęcin oraz, głównie dzięki utworzeniu drużyny rycerskiej, poszerzyła świadomość historyczną młodzieży i zwiększyła jej zaangażowanie w lokalne działania społeczne. Projekt stał się ogromną szansą wyeksponowania cennych zabytków sakralnych (klasztory, kościoły) miasta Chęciny, które są nieodłączną częścią jego historii oraz ożywienia duchów dawnych mnichów i rycerzy. Pewnego rodzaju kontynuacją działań zapoczątkowanych utworzeniem drużyny rycerskiej w ramach środków PROW były projekty zrealizowane przez gminę i miasto Chęciny z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013. Z osi priorytetowej IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach, działania 9.5 Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich, w 2010 r. zrealizowano inicjatywę Tańcem i mieczem, czyli nowe, oryginalne kwalifikacje Drużyny Rycerskiej Ziemi Chęcińskiej. Całkowita wartość projektu równa kwocie dofinansowania wyniosła 49 900 PLN.

Celem projektu był rozwój kapitału ludzkiego oparty na przekazaniu umiejętności i tradycji w zakresie zasad życia rycerskiego. Projekt obejmował naukę podstaw fechtunku, kształtowanie właściwych postaw ciała, zwiększenie motywacji do działania i zaufania we własne siły, podniesienie samooceny uczestniczek/uczestników projektu, promowanie miasta oraz regionu, stworzenie możliwości do rozwijania i prezentacji własnych umiejętności (pokazy promocyjne, edukacyjne), a także zgłębianie wiedzy z historii oraz z zakresu walk rycerskich, dawnego tańca i strzelania. Do udziału w warsztatach zaproszono 30 osób, w tym 10 kobiet zamieszkujących gminę Chęciny. Oferta w szczególności objęła pasjonatów historii, a także osoby, którym bliskie są turystyka i dziedzictwo kulturowe ziemi chęcińskiej. W celu realizacji zasady wyrównywania szans oraz koncepcji rewitalizacji społecznej Chęcin pierwszeństwo udziału w kursie miały kobiety i mężczyźni posiadający statut bezrobotnego oraz wykształcenie średnie.

Miasto i gmina Chęciny z powodów finansowych przez wiele lat miały ograniczone możliwości inwestycyjne. Zmienia się to powoli w ostatnich latach, chociaż środki wciąż nie są tak duże jak potrzeby związane z chęcią wykorzystania zasobów dziedzictwa naturalnego i kulturowego ww. obszaru. Władze samorządowe starają się jednak sięgać po wsparcie środkami zewnętrznymi, inwestować w rozwój zasobów endogenicznych. Przykładem jest tu choćby inwestycja w zagospodarowanie Wzgórza Zamkowego w Chęcinach, jako perełki wśród zasobów gminy, a także inne zrealizowane inicjatywy, które przenikając się wzajemnie, stworzyły komplementarną ofertę dla mieszkańców i turystów, stając się atutem gminy i miasta Chęciny.

Realizacja tak wielu projektów w ramach różnych działań oraz różnych programów UE perspektywy finansowej 2007-2013 przyczyniła się do wypełnienia spójnej wizji zrewitalizowanego obszaru Chęcin, który tętni życiem dzięki wyeksponowaniu jego walorów turystycznych, kulturowych, przyrodniczych, aktywizacji mieszkańców oraz dostosowaniu infrastruktury do obowiązujących standardów nowoczesnych przestrzeni publicznych. Dzięki ww. działaniom udało się stworzyć m.in. atrakcyjną ofertę dla mieszkańców otaczających województwo świętokrzyskie, bardzo ludnych (a jednocześnie zatłoczonych, uprzemysłowionych) aglomeracji: łódzkiej, krakowskiej i konurbacji górnośląskiej, z których mieszkańcy szukają możliwości wypoczynku („wyrwania się”) na dłuższe urlopy oraz na wyjazdy weekendowe.

Chęciny udowodniły już w okresie programowania UE 2007-2013, że kompleksowe odnowienie danego obszaru w kontekście zarówno przestrzennym, gospodarczym, jak i społecznym czy kulturowym jest zadaniem możliwym do wykonania i przynosi wymierne korzyści ekonomiczne.

Co jeszcze przed nami? Projektowe plany władz lokalnych na kolejne lata…

To jednak nie koniec działań władz gminy i miasta Chęciny w zakresie pozyskiwania finansowania zewnętrznego, w tym funduszy strukturalnych na realizację ciekawych projektów. Plany na kolejną perspektywę budżetową UE, tj. na lata 2014-2020 są nie mniej ambitne. Zakładają bowiem szereg nowych inwestycji, w tym. m.in. II etap rewitalizacji centrum Chęcin, budowę przedszkola w Chęcinach, termomodernizację placówek oświatowych, rozbudowę sieci kanalizacyjnej i wodociągowej na terenie gminy, wymianę gminnego oświetlenia ulicznego na energooszczędne, budowę ścieżek rowerowych, zagospodarowanie terenu wokół zbiornika wodnego w Lipowicy, budowę i modernizację dróg, szkolenia dla nauczycieli i dodatkowe zajęcia dla uczniów, szkolenia dla bezrobotnych oraz dla przedsiębiorców z branży turystycznej.

Spośród ww. inwestycji bardzo ważny jest planowany II etap rewitalizacji. Wykonane dotychczas prace rewitalizacyjne w ramach projektu Kompleksowa rewitalizacja historycznego centrum Chęcin, mająca na celu odbudowę i promocję unikatowych walorów historycznych i kulturowych miasta, dofinansowany w ramach RPOWŚ 2007-2013, uporządkowały przestrzeń w centralnej części miasta, tj. na placu 2 Czerwca, placu Żeromskiego oraz łączącej je ulicy Łokietka. Przeprowadzone prace porządkujące i wprowadzające ład na głównych placach miasta dały impuls mieszkańcom do inwestycji we własne kamienice.

Obserwowane są prace mające na celu poprawę estetyki budynków, jak również powstawanie obiektów gastronomicznych czy remontów punktów handlowych. Niestety na ulicach przylegających do obszaru zrewitalizowanego widoczny jest bardzo zły stan infrastruktury drogowej, sieci wodno-kanalizacyjnej jak również budynków. Występują awarie sieci wodno-kanalizacyjnej, problemy z odprowadzaniem wód opadowych, a nawierzchnie dróg i chodników są bardzo zniszczone i utrudniają komunikację. Na obszarze zabytkowego centrum Chęcin występują także wąskie ciągi piesze pomiędzy ulicami oraz niewielkie place tworzące wyjątkową mozaikę miasta. Stan nawierzchni oraz otoczenie tych ciągów i placów niestety nie zachęca turystów i mieszkańców do odkrycia i wykorzystania potencjału tych miejsc. Co więcej, wyjątkowym obiektem usytuowanym na analizowanym obszarze, który wymaga podjęcia pilnych kompleksowych prac renowacyjnych jest XVII-wieczna synagoga (na zdjęciu powyżej).

Przeprowadzenie II etapu prac rewitalizacyjnych centrum miasta jest konieczne, by powstrzymać degradację cennego zabytkowego obszaru Chęcin. Przewiduje się, że realizacja projektu wpłynie znacząco na poprawę poziomu bezpieczeństwa w ruchu kołowym oraz pieszym, uporządkuje analizowany teren, podniesie walory estetyczne oraz poprawi jego dostępność dla turystów. Ponadto, jak już wyżej wspomniano, budynek synagogi wymaga podjęcia pilnych prac remontowych i nie nadaje się obecnie do użytkowania, a jego stan techniczny powolnie się pogarsza. Dzięki realizacji inwestycji i wykonaniu prac naprawczych budynku synagogi turyści i mieszkańcy będą mogli poznać historię Żydów mieszkających licznie w Chęcinach, jak i w regionie przed II wojną światową. Ponadto planowane kompleksowe prace renowacyjne zabezpieczą zabytek przed postępującą degradacją oraz wzbogacą atrakcyjność turystyczną regionu. Dodatkowo prace związane z poprawą stanu uliczek i placów w centrum miasta podniosą znacznie atrakcyjność turystyczną oraz inwestycyjną tej części Chęcin.

Analizowany projekt wpisuje się w główny cel zapisany w Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Świętokrzyskiego na lata 2014-2020, w osi priorytetowej 6. Rozwój miast, priorytecie inwestycyjnym 9b Wspieranie rewitalizacji fizycznej, gospodarczej i społecznej ubogich społeczności na obszarach miejskich i wiejskich. Projekt bezpośrednio przyczyni się do przywrócenia części miasta funkcji gospodarczych, edukacyjnych, turystycznych, rekreacyjnych, społecznych i kulturalnych. Inwestycja realizuje również cele zapisane w Strategii Rozwoju Kraju 2020, w obszarze strategicznym III. Spójność społeczna i terytorialna, celu III.3. Wzmocnienie mechanizmów terytorialnego równoważenia rozwoju oraz integracja przestrzenna dla rozwijania i pełnego wykorzystania potencjałów regionalnych, punkt III.3.3. Tworzenie warunków dla rozwoju ośrodków regionalnych, subregionalnych i lokalnych oraz wzmacniania potencjału obszarów wiejskich. Realizacja projektu wzmocni funkcję turystyczną Chęcin, która z uwagi na dużą liczbę zabytków wpływać będzie także na rozwój regionu. Inwestycja wpisuje się również w zapisy Strategii Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego do roku 2020, cel strategiczny 4: Koncentracja na zwiększeniu roli ośrodków miejskich w stymulowaniu rozwoju gospodarczego regionu, 4.2 Ośrodki miejskie jako subregionalne i lokalne bieguny wzrostu. Gdzie realizacja powyższego celu winna obejmować, m.in.: wspieranie rewitalizacji subregionalnych i lokalnych ośrodków wzrostu. Dodatkowe potwierdzenie priorytetowej roli opisywanej inwestycji stanowią zapisy Strategii Rozwoju Gminy i Miasta Chęciny, gdzie nie tylko w ramach analizy SWOT wskazano, jako słabą stronę gminy, niewystarczająco rozwiniętą ofertę i bazę turystyczną, ale jednocześnie jako cel strategiczny numer jeden zapisano „promocję Chęcin jako obszaru słynącego z turystyki”. Potrzebę realizacji inwestycji potwierdza także dotychczasowy Lokalny Plan Rewitalizacji Miasta Chęciny, gdzie jako obszar działań rewitalizacyjnych objęto zabytkowe centrum miasta wraz z zamkiem i Górą Zamkową. Dodatkowo synagoga znalazła się na liście obiektów o kluczowym znaczeniu w rewitalizowanej strefie. Obecnie trwają prace przygotowawcze do aktualizacji planu, w którym analizowany obszar zostanie dokładniej opisany.

Doświadczenia z okresu programowania 2007-2013 pozwoliły władzom gminy i miasta Chęciny bardzo dobrze przygotować się do aplikowania o środki w kolejnej perspektywie finansowej UE, tj. w latach 2014-2020. Jest to niezmiernie istotne, ponieważ obecne zapisy programów operacyjnych stawiają wnioskodawcom znacznie wyższe wymagania na drodze do uzyskania dofinansowania, a następnie do rozliczenia projektów. Warunki Komisji Europejskiej, takie jak np. terytorializacja, kooperacja, nakierowanie na rezultaty i koncentracja tematyczna, a także kompleksowe podejście do rewitalizacji, mają stworzyć nową jakość w realizacji celów Wspólnoty wyrażonych w Strategii Europa 2020.

Założenia dotyczące rewitalizacji na lata 2014-2020

W kontekście programowania dystrybucji funduszy europejskich na lata 2014-2020 rewitalizacja jest jednym z priorytetów polityki kraju. Działania rewitalizacyjne niosą ze sobą nową jakość w programowaniu rozwoju przestrzennego. Mogą być uzupełnieniem projektów, np. infrastrukturalnych, zrealizowanych w ramach polityki spójności 2007-2013 i komplementarnie dopełniać interwencje na danym obszarze przykładowo działaniami o charakterze społecznym.

Zasady prowadzenia działań rewitalizacyjnych w Polsce w kolejnych latach opierają się na krajowych ramach, przygotowanych przez ministra właściwego ds. rozwoju regionalnego. Zostały one ujęte w projekcie Krajowej Polityki Miejskiej, Narodowym Planie Rewitalizacji, Wytycznych Ministra Infrastruktury i Rozwoju w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020 oraz ustawie o rewitalizacji. Odniesienie do rewitalizacji w tak wielu dokumentach krajowych oraz podkreślanie jej roli jako kompleksowego procesu przemian społecznych, ekonomicznych, przestrzennych i technicznych świadczy o ogromnym znaczeniu tego procesu dla rozwoju Polski, w szczególności w kontekście wyprowadzenia z kryzysu najbardziej zdegradowanych obszarów.

Działania rewitalizacyjne w najbliższych latach będą finansowane w znacznej mierze ze środków UE w ramach krajowych i regionalnych programów operacyjnych. Uzupełnieniem finansowania projektów będą również środki budżetu państwa, alokowane dla poszczególnych województw w kontraktach terytorialnych. Kontrakty te mają na celu nie tylko określenie środków przyznanych województwom, ale również koordynację przedsięwzięć, w tym rewitalizacyjnych na poziomie kraju.

Prowadzenie działań rewitalizacyjnych współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) jest możliwe w Polsce głównie dzięki realizacji celu tematycznego 9 (CT9) wynikającego ze Strategii Europa 2020, zgodnie z opublikowanym przez Komisję Europejską pakietem rozporządzeń na lata 2014-2020. W Umowie Partnerstwa zapisano, iż na poziomie regionalnym RPO realizować będą interwencje w ramach priorytetu inwestycyjnego 9b finansowanego z EFRR oraz komplementarnie działania tzw. miękkie w ramach pozostałych priorytetów inwestycyjnych CT 9 oraz CT 8, finansowanych z EFS.

Katalog inwestycji wspartych środkami EFRR priorytecie 9b jest bardzo szeroki. Znalazły się w nim, m.in.: przebudowa lub adaptacja zdegradowanych budynków, obiektów, terenów i przestrzeni w celu przywrócenia lub nadania im nowych funkcji społecznych, gospodarczych, edukacyjnych, kulturalnych lub rekreacyjnych. Projekty będą mogły dotyczyć również wsparcia przedsiębiorczości i samozatrudnienia, wspierania ekonomii społecznej, podejmowania lokalnych inicjatyw na rzecz zatrudnienia oraz wspierania mobilności pracowników, aktywizacji środowisk zagrożonych wykluczeniem, środowisk ubogich i poprawy dostępu do usług, a także optymalizacji gospodarowania przestrzenią i zasobami środowiskowymi, głównie poprzez nadanie priorytetu inwestycjom typu brownfield, zamiast greenfield, głęboką przebudowę i adaptację zdegradowanych obiektów do pełnienia nowych funkcji, np. kulturalnych, rekreacyjnych, społecznych, gospodarczych oraz rekultywację terenów zdegradowanych na cele przyrodnicze. W celu kompleksowej realizacji rewitalizacji zidentyfikowano projekty wspierające rewitalizację poza ww. celami tematycznymi, tj. np. w ramach CT3 (promowanie przedsiębiorczości), CT4 (efektywność energetyczna, niskoemisyjny transport miejski), CT6 (rekultywacja terenów zdegradowanych, zachowanie, ochrona, promowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego), CT7 (obwodnice, drogi, kolej aglomeracyjna), które realizowane będą zarówno na poziomie regionalnym, jak i na poziomie krajowym. Realizacja ww. działań pozwoli na kompleksową rewitalizację społeczną, gospodarczą i przestrzenną zgodnie z lokalnymi planami/programami rewitalizacji, stanowiącymi instrumenty realizacji narodowego programu rewitalizacji. Ponieważ w okresie programowania UE coraz większego znaczenia nabiera terytorialny wymiar interwencji funduszy, w Umowie Partnerstwa zapisano, iż „obszary rewitalizowane będą wyznaczane z uwzględnieniem kryteriów przestrzennych, ekonomicznych oraz społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem stopnia nasilenia problemów społecznych na danym obszarze, głównie związanych z deprywacją materialną i społeczną mieszkańców danego obszaru, wynikającą m. in. ze znacznego oddalenia od rynku pracy czy niewystarczającego dostępu do dobrej jakości niedrogich usług publicznych.” Wynika z tego, że działania rewitalizacyjne powinny być kompleksowe i wielowymiarowe, ujmować nie tylko komponent infrastrukturalny, ale również społeczny, gospodarczy, przestrzenny i kulturowy.

Rewitalizacja w projekcie Krajowej Polityki Miejskiej

Krajowa Polityka Miejska (KPM) to dokument określający planowane działania administracji rządowej dotyczące polityki miejskiej i uwzględniający cele i kierunki zawarte w średniookresowej strategii rozwoju kraju i krajowej strategii rozwoju regionalnego. Zaakcentowano w nim potrzebę ukierunkowania działań realizowanych przez różne resorty na potrzeby polskich miast dla zapewnienia zrównoważonego rozwoju oraz poprawy jakości życia mieszkańców miast. Jednym z priorytetów Krajowej Polityki Miejskiej jest więc rewitalizacja, m.in. dlatego że w perspektywie finansowania UE 2014-2020 nastąpiło jeszcze silniejsze ukierunkowanie działań rewitalizacyjnych na najbardziej problemowe (zdegradowane) obszary miast. Wsparcie działań rewitalizacyjnych ma posłużyć rozwojowi idei „powrotu do miast”, które dzięki odpowiednio ukierunkowanym procesom przemian mają stać się miejscami przyjaznymi do życia. Krajowa Polityka Miejska akcentuje również rolę rewitalizacji jako czynnika umożliwiającego zahamowanie niekorzystnych zjawisk na danym obszarze oraz zapobiegania ich skutkom. Polityka miejska została uwzględniona w znowelizowanej ustawie o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, dzięki czemu zyskała rangę odpowiednią do zakresu jej oddziaływania.

Narodowy Plan Rewitalizacji

Obserwowana duża degradacja tkanki miejskiej, erozja stosunków społecznych, kwestie gospodarcze, niekontrolowana suburbanizacja i inne negatywne procesy przestrzenne oraz spadek liczby ludności miast wymagały kompleksowych rozwiązań o powszechnym charakterze, rozstrzygnięć na poziomie rządowym. W odpowiedzi na te potrzeby Prezes Rady Ministrów w 2013 r. podjął decyzję o określeniu Narodowego Planu Rewitalizacji (co wynikało również z zapisów Krajowej Polityki Miejskiej), który stanowić ma pakiet rozwiązań systemowych w ww. obszarze. W NPR zaakcentowana zostanie przede wszystkim konieczność powiązania procesu rewitalizacji ze wszystkimi politykami gminy, m.in. poprzez uwzględnienie rewitalizacji w gminnych dokumentach planowania przestrzennego oraz polityce społecznej i mieszkaniowej gminy, a także w strategii rozwoju gminy czy innych kluczowych dokumentach.

Wytyczne ministra infrastruktury i rozwoju w zakresie rewitalizacji – czyli kilka praktycznych wskazówek na temat programów rewitalizacji

Kolejnym dokumentem krajowym, który ma wspomóc i odpowiednio ukierunkować realizację działań rewitalizacyjnych współfinansowanych ze środków UE oraz budżetu państwa są wytyczne wydane przez Ministra Infrastruktury i Rozwoju w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020. Zostały one wypracowane na bazie wniosków z przeprowadzonych dotychczas badań ewaluacyjnych i zakładają wsparcie prowadzenia rewitalizacji jako kompleksowych, wewnętrznie spójnych i skoordynowanych inicjatyw oraz projektów infrastrukturalnych.

Zgodnie z założeniami program rewitalizacji musi być kompleksowy (tj. uwzględniać projekty współfinansowane z różnych źródeł, np. Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności) i spójny oraz wykazywać powiązania między diagnozą obszaru rewitalizacji identyfikującą czynniki i przyczyny degradacji z celami i zamierzeniami do osiągnięcia wskutek rewitalizacji. Program ten powinien być powiązany z dokumentami strategicznymi i planistycznymi gminy oraz stanowić jedno z ważniejszych narzędzi wprowadzania zmian na jej terenie. W jego przygotowanie powinni być zaangażowani mieszkańcy oraz partnerzy społeczni i gospodarczy.

Zasadą jest, że projekty rewitalizacyjne muszą być realizowane na obszarach objętych programem rewitalizacji. Można sobie jednak wyobrazić sytuację, w której rozwiązania dedykowane ludności z obszaru rewitalizacji zostaną podjęte poza tym obszarem, tak jak np. aktywizacja zawodowa mieszkańców.

Istotna jest również komplementarność projektów rewitalizacyjnych: międzyokresowa – programy rewitalizacji powinny umożliwiać realizację projektów komplementarnych wobec inwestycji rewitalizacyjnych dofinansowanych ze środków perspektywy 2007-2013; przestrzenna – poszczególne projekty ujęte w programie rewitalizacji muszą się wzajemnie dopełniać; problemowa – działania rewitalizacyjne muszą być powiązane ze strategicznymi decyzjami gminy na innych polach; proceduralno-instytucjonalna – system zarządzania programem rewitalizacji powinien być związany z generalnym systemem zarządzania prowadzonym przez gminę; komplementarność źródeł finansowania – pożądane jest, aby projekty infrastrukturalne realizowane były w nawiązaniu do działań dotyczących kapitału społecznego rewitalizowanego obszaru oraz by łączyły prywatne i publiczne środki finansowe. W procesie prowadzenia działań rewitalizacyjnych kluczową kwestią jest zapewnienie realizacji zasady partnerstwa i partycypacji społecznej w jak najbardziej zaawansowanych formach, tj. współdecydowanie czy kontrola obywatelska.

Zgodnie z zapisami wytycznych ministra w zakresie rewitalizacji, program rewitalizacji powinien zawierać co najmniej następujące elementy:

• opis powiązań programu z dokumentami strategicznymi i planistycznymi gminy;
• diagnozę czynników i zjawisk kryzysowych oraz skalę i charakter potrzeb rewitalizacyjnych;
• zasięgi przestrzenne obszaru/obszarów rewitalizacji, tj. określenie, na podstawie innych dokumentów strategicznych gminy lub diagnozy i identyfikacji potrzebrewitalizacyjnych, terytorium/terytoriów najbardziej wymagających wsparcia;
• wizję stanu obszaru po przeprowadzeniu rewitalizacji (planowany efekt rewitalizacji);
• cele rewitalizacji oraz odpowiadające zidentyfikowanym potrzebom rewitalizacyjnym kierunki działań mających na celu eliminację lub ograniczenie negatywnych zjawisk;
• listę planowanych, podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych wraz z ich opisami zawierającymi, w odniesieniu do każdego projektu/przedsięwzięcia rewitalizacyjnego, co najmniej: nazwę i wskazanie podmiotów go realizujących, zakres realizowanych zadań, lokalizację (miejsce przeprowadzenia danego projektu), szacowaną wartość, prognozowane rezultaty wraz ze sposobem ich oceny i zmierzenia w odniesieniu do celów rewitalizacji;
• charakterystykę pozostałych rodzajów przedsięwzięć rewitalizacyjnych realizujących kierunki działań, mających na celu eliminację lub ograniczenie negatywnych zjawisk powodujących sytuację kryzysową;
• mechanizmy zapewnienia komplementarności między poszczególnymi projektami/przedsięwzięciami rewitalizacyjnymi oraz pomiędzy działaniami różnych podmiotów i funduszy na obszarze objętym programem rewitalizacji;
• indykatywne ramy finansowe w odniesieniu do przedsięwzięć, o których mowa w lit. f oraz g, z indykatywnymi wielkościami środków finansowych z różnych źródeł (także spoza funduszy polityki spójności na lata 2014- 2020 – publiczne i prywatne środki krajowe w celu realizacji zasady dodatkowości środków UE);
• mechanizmy włączenia mieszkańców, przedsiębiorców i innych podmiotów i grup aktywnych na terenie gminy w proces rewitalizacji;
• system realizacji (wdrażania) programu rewitalizacji;
• system monitoringu i oceny skuteczności działań i system wprowadzania modyfikacji w reakcji na zmiany w otoczeniu programu.

Określenie rewitalizowanego obszaru może zostać dokonane poprzez przedstawienie w programie rewitalizacji różnic między wskaźnikami rozwoju społecznego, gospodarczego i przestrzennego dla obszaru kryzysowego oraz całego miasta, a także poprzez wskazanie i uzasadnienie występowania silnego skupiska problemów społecznych, gospodarczych i przestrzennych w danym miejscu hamujących rozwój tego obszaru. Dobry program rewitalizacji powinien być skrojony na miarę potrzeb danego obszaru i zawierać zhierarchizowane działania: od tych najpilniejszych do uzupełniających. Aby wesprzeć gminy w przygotowaniu planów/programów rewitalizacji minister infrastruktury i rozwoju we współpracy z zarządami województw prowadzić będzie działania doradcze i informacyjne oraz ogłosi konkursy dotacji na przygotowanie ww. programów rewitalizacji. Realizacja przedmiotowych działań planowana jest na najbliższe miesiące (w tym na cały 2016 r.).

Działania rewitalizacyjne w strukturze RPO województw

Ponieważ ponad 20% powierzchni polski miast jest dotkniętych procesami degradacji, a w wielu zakątkach kraju znajdują się tereny, np. popegeerowskie, również wymagające ożywienia społeczno-gospodarczego, rewitalizacja stała się priorytetem działań polityki regionalnej związanej z perspektywą finansową Unii Europejskiej na lata 2014-2020. Fundusze unijne (zwłaszcza EFS i EFRR) stanowią jedno z podstawowych źródeł finansowania działań rewitalizacyjnych w Polsce w najbliższych kilku latach. Na ten cel przeznaczono kwotę nie mniejszą niż 25 mld zł. Środki te przewidziane są głównie w ramach regionalnych programów operacyjnych, a dodatkowo także w ramach programów krajowych: Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, Programu Operacyjnego Polska Wschodnia, Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój oraz Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój.

Działania rewitalizacyjne programowane przez samorządy województw, pełniące rolę instytucji zarządzających regionalnymi programami operacyjnymi (IZ RPO), mają na celu umożliwienie realizacji skoordynowanych projektów rewitalizacyjnych obejmujących różne sfery i działania w ramach różnych priorytetów inwestycyjnych. Aby to osiągnąć, dana IZ RPO m.in. formułuje preferencje w dostępie do środków dla projektów rewitalizacyjnych w ramach innych priorytetów inwestycyjnych niż 9b, poprzez: dodatkowe punkty przyznawane w trakcie oceny projektów lub wyższy poziom dofinansowania lub konkursy poświęcone wyłącznie projektom rewitalizacyjnym. Regiony podeszły w różnoraki sposób do programowania działań rewitalizacyjnych w swoich regionalnych programach operacyjnych. Województwo małopolskie i warmińsko-mazurskie dedykowały rewitalizacji oddzielne osie priorytetowe. Regiony: łódzki, mazowiecki, podlaski i świętokrzyski ujęły rewitalizację w osiach nakierowanych na rozwój miast, a pozostałe samorządy regionalne połączyły działania rewitalizacyjne z PI 9b przede wszystkim z inwestycjami w infrastrukturę zdrowotną i społeczną – PI 9a oraz edukacyjną i szkoleniową PI 10d.

Ponieważ instytucje zarządzające RPO miały możliwość etapowego zatwierdzania dokumentów uszczegóławiających zapisy programów operacyjnych, szczegółowe opisy osi priorytetowych RPO są przyjmowane i upublicznianie partiami. Z tego też powodu nie mamy jeszcze pełnego, doprecyzowanego katalogu działań możliwych do realizacji w ramach poszczególnych RPO. Jednak istniejące unijne i krajowe ramy dla działań rewitalizacyjnych pozwalają sądzić, że katalogi te w województwach będą wyglądały podobnie. Działania rewitalizacyjne będą musiały być kompleksowe, skoordynowane i zakładać spowodowanie na rewitalizowanym obszarze przemian społecznych, ekonomicznych i oczywiście przestrzennych, skutkujących wyprowadzeniem danego obszaru z kryzysu.

Ustawa o rewitalizacji

Władze krajowe pracują obecnie nad ustawą o rewitalizacji, aby jak najwłaściwiej osadzić kwestie rewitalizacyjne w krajowym systemie prawnym, czego obecnie brakuje. Założenia ustawy o rewitalizacji rząd RP przyjął 24 marca ub. r. Sam projekt ww. ustawy Rada Ministrów przyjęła 30 czerwca 2015 roku, a następnie 23 lipca br. projekt ten przyjął Sejm. Dokument został przekazany pod obrady Senatu RP.

Ustawa określa zasady oraz tryb przygotowania, prowadzenia i oceny rewitalizacji. W ww. ustawie mowa jest przede wszystkim o gminnych programach rewitalizacji, które będą podstawowym narzędziem prowadzenia, we współpracy ze społecznością lokalną, kompleksowych działań rewitalizacyjnych. Głównym zadaniem podczas opracowywania programów rewitalizacji będzie wyznaczenie konkretnych obszarów wraz z określeniem strategii wyprowadzania ich ze stanów kryzysowych. Ustawa określa m.in., że obszar rewitalizacji nie może być większy niż 20% powierzchni gminy oraz nie może być zamieszkany przez więcej niż 30% jej mieszkańców. Natomiast może być on podzielony na podobszary, w tym podobszary nieposiadające ze sobą wspólnych granic.

W ustawie przewidziano również instytucję Komitetu Rewitalizacji, składającego się z przedstawicieli gminy oraz z przedstawicieli lokalnej społeczności, które ma być ciałem opiniodawczo-doradczym podczas opracowywania oraz realizacji programu rewitalizacji. Ustawodawca zaproponował ponadto inne, nieobowiązkowe rozwiązania, które gminy mogą zaadoptować na swoje potrzeby. Jednym z nich jest utworzenie Specjalnej Strefy Rewitalizacji (SSR). Przynależenie do takiej strefy będzie niosło korzyści m.in. w zakresie uproszczonych procedur administracyjnych związanych z realizacją gminnego programu rewitalizacji lub szerszy katalog możliwych do realizacji działań, np. możliwość przyznania dotacji na remonty budynków. Drugim proponowanym rozwiązaniem jest możliwość uchwalenia miejscowego planu rewitalizacji, na kształt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Taki plan miałby być uzasadnieniem przekształceń urbanistycznych oraz prac inwestycyjno-budowlanych założonych w gminnym programie rewitalizacji. Mogłyby się w nim znaleźć koncepcje urbanistyczne lub przypisane do konkretnych nieruchomości szczegółowe warunki realizacji inwestycji przewidzianych w planie. Ustawa o rewitalizacji będzie dopełnieniem systemu dokumentów prawych regulujących kwestie rewitalizacyjne w Polsce.

Wnioski i wyzwania na przyszłość w kontekście prowadzenia działań rewitalizacyjnych

Doświadczenia z realizacji działań rewitalizacyjnych w okresie 2007-2013 spowodowały wzrost świadomości znaczenia rewitalizacji dla rozwoju kraju i regionów, co przełożyło się na sformułowanie konkretnych krajowych regulacji prawnych, w tym preferencji finansowych, jako zachęt do realizacji rewitalizacji w Polsce. Postępująca od lat degradacja tkanki miejskiej i niekontrolowana suburbanizacja w dalszej perspektywie mogą doprowadzić do zmniejszenia roli miast jako dogodnego miejsca do życia i osiedlania się. Aby temu przeciwdziałać, już na poziomie dokumentów krajowych określono konieczność jeszcze powszechniejszego, wielosektorowego i bardziej zintegrowanego wysiłku na rzecz wyprowadzania ze stanów kryzysowych obszarów zdegradowanych (Narodowy Plan Rewitalizacji).

Umiejscowienie priorytetu dedykowanego stricte rewitalizacji w ramach działań celu tematycznego 9 Promowanie włączenia społecznego, walka z ubóstwem i wszelką dyskryminacją, świadczy o pożądanym kierunku prowadzenia działań rewitalizacyjnych, które w sposób kompleksowy mają za zadanie podnieść jakość życia mieszkańców zdegradowanych obszarów, m.in. łącząc inwestycje z projektami aktywizującymi lokalną społeczność.

Dla rewitalizacji w okresie programowania UE 2014- 2020 kluczowe znaczenie ma zasada terytorializacji, tj. koncentracji geograficznej wsparcia i dostosowania go do lokalnych warunków i potrzeb. Zastosowanie terytorializacji ma na celu świadome i zdecydowane ukierunkowanie wsparcia w ramach poszczególnych polityk publicznych na obszary strategicznej interwencji, wśród których są obszary zdegradowane. W Umowie Partnerstwa zidentyfikowano pięć obszarów strategicznej interwencji. Jednym z nich są właśnie miasta i dzielnice miast wymagające rewitalizacji. Co więcej, dokument ten wskazuje, iż rewitalizacji mogą być poddane również obszary wiejskie, np. popegeerowskie.

Istnieje potrzeba zwiększenia kompleksowości działań rewitalizacyjnych, tak aby obejmowały one infrastrukturę, inicjatywy społeczne, inwestycje środowiskowe, efektywność energetyczną itd. Nie będzie już możliwości wsparcia projektów zakładających wyłącznie inwestycje punktowe (tj. np. remont placów, rynków, fontann). Działania te powinny być prowadzone zgodnie z wizją określoną w planach/ programach rewitalizacji opracowanych przez samorząd i lokalną społeczność, w tym organizacje pozarządowe, przedsiębiorców itp. Tylko kompleksowy program rewitalizacji ma szanse umożliwić realizację naprawdę potrzebnych danemu obszarowi projektów.

Zaangażowanie społeczności lokalnej w procesy rewitalizacyjne niesie ze sobą wymierne korzyści. Szeroka partycypacja społeczna pozwala bowiem trafniej określić inwestycje oraz inicjatywy, tzw. miękkie na rewitalizowanym obszarze.

Działania rewitalizacyjne często nie są łatwe do zaplanowania oraz przeprowadzenia. Wymagają bowiem szczegółowej wiedzy na temat stanu rewitalizowanego obszaru, określenia długoterminowych skutków zamierzanych działań oraz, już podczas samej realizacji, dokonania szeregu uzgodnień, np. z konserwatorem zabytków czy w kwestiach środowiskowych np. uzyskania pozwoleń na wycinkę drzew itp.

Kompleksowość rewitalizacji oraz wieloetapowość działań z tego zakresu wymaga od wnioskodawców kreatywności, gdyż tylko najlepsze rozwiązania mogą liczyć na dotacje ze środków krajowych oraz z funduszy Unii Europejskiej. Przykład gminy i miasta Chęciny, odważnie podejmującej wyzwania związane z realizacją wielu szeroko zakrojonych projektów pokazuje, że nawet w niewielkich miejscowościach możliwe są wielkie zmiany, jeżeli tylko włodarzom nie brak odwagi i ciekawych, nowatorskich pomysłów. Należy również pamiętać, że wykorzystanie endogenicznych (wewnętrznych) potencjałów to często najlepsza droga do wydobycia tego, co wokół nas najpiękniejsze i na czym można opierać rozwój, głównie ekonomiczny.

Źródła:

1. Materiały Urzędu Gminy i Miasta w Chęcinach, Pl. 2 Czerwca 4, 26-060 Chęciny, w tym m.in. zdjęcia z realizacji projektów, szczegółowe opisy inwestycji i inicjatyw.
2. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, maj 2007 r.
3. Umowa Partnerstwa, Programowanie perspektywy finansowej na lata 2014-2020, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, 23 maja 2014 r.
4. Regionalne programy operacyjne na lata 2007-2013 oraz regionalne programy operacyjne na lata 2014-2020 zamieszczane na stronach internetowych instytucji zarządzających, tj. urzędów marszałkowskich.