Bank i Klient: Ryzyko w bankowości muzułmańskiej

Piotr Masiukiewicz

Mają one ograniczone możliwości stosowania niektórych instrumentów ograniczających ryzyko (nie są dozwolone przez szari’a). Podstawowe ograniczenia działalności gospodarczej występujące w prawie koranicznym to riba, gharar i maysir.1 Należy też zwrócić uwagę na terminologię; w bankach muzułmańskich nie występują typowe kredyty (oprocentowane), lecz tzw. produkty finansujące przedsięwzięcia (tj. z udziałem kapitałowym banku); stąd używanie pojęcia „ryzyko kredytowe” ma charakter umowny i dotyczy finansowania klientów.

Specyfika aktywów i pasywów Operacje po stronie aktywów i pasywów w bankowości muzułmańskiej posiadają pewne unikalne cechy ryzyka (khatar). Model tej bankowości opiera się przede wszystkim na produktach mudaraba z wieloma narzędziami inwestycyjnymi. Po stronie pasywów banków występują oszczędności na rachunkach bieżących (nieoprocentowanych) i depozyty inwestycyjne, które przybierają formę rachunków inwestycyjnych opartych o zasadę udziału w zyskach i stratach (PLS). Rachunki inwestycyjne mogą być klasyfikowane jako ograniczone i nieograniczone.

W tych pierwszych istnieją ograniczenia w wypłacie środków przed terminem zapadalności rachunku. Depozyty na żądanie to nieoprocentowane pożyczki (kard hasan), które są w każdej chwili zwracane. Po stronie aktywów banki muzułmańskie stosują w głównej mierze produkty murabaha (koszt plus marża), baj-mujdżal (cena odroczona sprzedaży), istisna i salam (obiekt odroczonej sprzedaży lub sprzedaży przedpłaconej) oraz idżara (leasing), muszaraka i mudaraba (udziały banku). Metody finansowania przedsięwzięć opierają się na zasadzie PLS, ale jest ona także stosowana po stronie pasywów – instrumenty po stronie aktywów, wykorzystujące zasadę PLS w celu wynagrodzenia deponentów banku, są unikalną cechą tej bankowości i wymagają innego zarządzania ryzykiem.

Bank bierze ryzyko inwestycyjne na siebie….

Zdaniem prof. S. Heffernan banki muzułmańskie są narażone na wiele rodzajów ryzyk, z którymi mają do czynienia także banki konwencjonalne, a m. in.:

• ryzyko kontraktowe (niewykonanie umowy lub wycofanie się klienta z umowy),
• ryzyko rynkowe (ryzyko marży) związane ze zmianami bazy, na podstawie której naliczana jest marża w kontraktach finansujących (np. LIBOR),
• ryzyko walutowe,
• ryzyko operacyjne (np. oszustwa, problemy informatyczne i inne),
• ryzyko handlowe,
• ryzyko niedopasowania terminowego między aktywami i pasywami,
• ryzyko płynności.

Profesorowie H. Ahmed i T. Khan podkreślają, iż ryzyko kredytowe (udziałowe) leży u podstaw wszystkich muzułmańskich sposobów finansowania. W bankach muzułmańskich należałoby raczej mówić o ryzyku udziałowym (udziały w inwestycjach klientów), a nie ryzyku kredytowym. W przypadku podziału zysku z inwestycji (np. mudaraba i muszaraka), ryzykiem kredytowym będzie niepłacenie przez przedsiębiorcę (pożyczkobiorcę) należnej bankowi części zysku. W innych umowach, takich jak murabaha, stopa zwrotu jest stała i z góry ustalona, zatem nie wystąpią problemy negatywnej selekcji czy hazardu moralnego. Jednakże „ryzyko kredytowe” istnieje również i w tym przypadku. Niewykonywanie zobowiązań może powstawać w wyniku zewnętrznych albo wewnętrznych przyczyn, albo może być wynikiem hazardu moralnego. Jeśli wystąpi umyślne nadużycie – muzułmański bank zwykle nie wyrazi zgody na restrukturyzację zadłuż...