Bank i Klient: Banki i okienka

KATARZYNA GÓRAK-SOSNOWSKA

Początkowo, do lat 90., było to niemalże wyłącznie ujęcie teologiczne. O bankowości, szerzej ekonomii, muzułmańskiej pisali teologowie muzułmańscy oraz muzułmanie wykształceni w zakresie nauk ekonomicznych, a ich nadrzędnym celem było wykazanie, że islam jest w stanie odpowiedzieć na wyzwania nowoczesności, oraz ochrona muzułmanów przed pokusami kultury zachodniej1. Stopniowo bankowością muzułmańską zaczęli się także interesować ekonomiści niemający wykształcenia religioznawczego, ani niebędący wyznawcami islamu. Innymi słowy, o bankowości muzułmańskiej pisali teolodzy muzułmańscy, analizując ją w odniesieniu do źródeł prawa muzułmańskiego i czasów proroka Mahometa, co sprawiało, że ich ujęcie miało charakter normatywny i było tak mocno osadzone w przeszłości, że nie można go było odnieść do współczesnej gospodarki finansowej.

Z kolei opracowania ekonomistów czy finansistów traktują zazwyczaj religię w ujęciu skrajnie deterministycznym. Z ich analiz wynurzał się niekiedy obraz islamu w krzywym zwierciadle – albo jako ideologia wszechobejmująca, bez wyjątku, wszystkich muzułmanów na świecie, albo jako narzędzie polityczne służące walce z Zachodem. Od końca ubiegłego stulecia stopniowo zaczęły się pojawiać opracowania specjalistyczne wykraczające poza dyskusje teologiczne, albo ogólnikowe przedstawienie zasad bankowości muzułmańskiej i jej głównych produktów. Nastąpiła znaczna specjalizacja tematyczna, co wynika w dużej mierze z rozwoju samego rynku. Na podstawie produktów bazowych, takich jak mudaraba, muszaraka, murabaha, idżara, salam czy istisna, zaczęto konstruować znacznie bardziej zaawansowane produkty – muzułmańskie ubezpieczenia (takaful), obligacje (sukuk) czy derywaty.

Specjalizacja tematyczna wynikała z dwóch powodów. Pierwszy związany jest z islamem jako takim, który od początku obecnego stulecia przykuwa uwagę międzynarodowej opinii publicznej, działając jako swoisty straszak. Zagrażająca światu (zwłaszcza zachodniemu) islamizacja związana z dynamicznym przyrostem liczby muzułmanów, rozwojem islamu politycznego oraz radykalizmem muzułmańskim ma być realnym scenariuszem; islamizacja gospodarki jest w takim układzie jednym z elementów składowych tego procesu. Drugim powodem jest rozwój sektora finansów muzułmańskich oraz jego związek z centrami finansowymi świata islamu – arabskimi państwami Zatoki Perskiej oraz muzułmańskimi państwami Azji Południowo-Wschodniej. Tym samym bankowość muzułmańska staje się dziedziną, którą warto rozwijać – zwłaszcza wobec – co prawda niejednoznacznych – ale jednak zapewnień, że okazuje się ona mniej podatna na globalne kryzysy finansowe. W tym właśnie drugim nurcie należy upatrywać popularności banków muzułmańskich w krajach niemuzułmańskich2 oraz okienek muzułmańskich w bankach konwencjonalnych.

Bankowość muzułmańska a bankowość w państwach muzułmańskich

Znaczenie i zasięg bankowości muzułmańskiej są zazwyczaj przeceniane do tego stopnia, że niekiedy bankowość muzułmańska utożsamiana jest ze wszelką bankowością w państwach muzułmańskich. Wynika to najpewniej z determinizmu religijnego, według którego islam dominuje wszelkie aspekty rzeczywistości społecznej, politycznej czy ekonomicznej państw muzułmańskich, jak również całokształt życia swoich wyznawców. Przy takim założeniu bankowość muzułmańska mogłaby być jedynym istniejącym rodzajem bankowości w państwach muzułmańskich, gdyż żaden inny rodzaj banku po prostu nie miałby klientów.

Tymczasem według danych Bankscope w 2006 r. na świecie było 176 banków muzułmańskich3, z czego znaczna większość (70 proc.) przypadała na Bliski Wschód, 15 proc. na Afrykę Subsaharyjską oraz 14 proc. na Azję Południowo -Wschodnią4. Według danych z 2007 r. na państwa Zatoki Perskiej i Iran przypadało 80 proc. globalnych aktywów muzułmańskich, choć zamieszkuje je jedynie 6 proc. populacji muzułmańskiej na świecie5. Wskazuje to na dominującą rolę Bliskiego Wschodu w bankowości muzułmańskiej

Wśród 100 największych banków muzułmańskich w 2007 r. najwięcej było ich w Sudanie (19), Iranie (14), Bahrajnie (10) i Malezji (10)6. Liczba banków nie oddaje ich znaczenia w gospodarkach, warto więc przedstawić udział banków w sektorze bankowym w poszczególnych państwach.

W pełni zislamizowany sektor bankowy ma jedynie Iran. Obok niego, w większości zislamizowanym systemem bankowym dysponuje także Bahrajn – najmniejsze z państw Zatoki Perskiej. System mieszany, w którym bankowość konwencjonalna i muzułmańska zajmują porównywalne pozycje cechuje trzy inne państwa Zatoki Perskiej – Katar, Kuwejt i Zjednoczone Emiraty Arabskie, a także niewielki sułtanat Brunei. Co ciekawe, w państwach, które w niedawnej historii wdrażały z różnym powodzeniem projekt kompleksowej islamizacji systemu finansowego (Malezja, Nigeria, Pakistan i Sudan)7 bankowość muzułmańska ma niewielki udział na rynku lokalnym, choć Malezja zajmowała w 2007 r. trzecie miejsce na świecie pod względem wielości aktywów banków muzułmańskich.

Dominację Iranu i arabskich państw zatoki widać także w zestawieniu największych banków muzułmańskich. Wśród czołowych dziesięciu jest sześć irańskich i trzy z arabskich państw zatoki. Na tym tle wyróżnia się brytyjski HSBC Amanah:

Bank muzułmański a okienko muzułmańskie

W niemalże wszystkich państwach na świecie banki muzułmańskie mają mniejszy udział w sektorze w porównaniu do banków konwencjonalnych. Z tego punktu widzenia nie ma w większości przypadków zasadniczych różnic, jeżeli chodzi o funkcjonowanie banków muzułmańskich w świecie islamu czy poza nim. Wyjątkiem jest struktura religijna – w państwie muzułmańskim bę...